Bakı. Trend:
Bu günlərdə Albaniya Respublikasının Azərbaycandakı sabiq səfiriGənci Muçay Azərbaycanın Ermənistandakı tarixi və mədəni irsi vəonun hazırki vəziyyəti haqqında hesabat hazırlayıb.
Trend xəbər verir ki,Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondu (BAMF) , AzərbaycanRespublikasının Beynəlxalq Münasibətlərin Təhlili Mərkəzi (BMTM) vəAzərbaycan Beynəlxalq İnkişaf Agentliyi (ABİA) – nin dəstəyi iləhazırlanan hesabatda Ermənistanın müxtəlif bölgələrində yerləşəntarixi, mədəni abidələrinin tarixi,əhəmiyyəti və hazırki vəziyyətiilə bağlı məlumat verilir, bununla yanaşı 30 ilə yaxın müddətdəişğal altında olan Qarabağda erməni işğalçıları tərəfindən məhvolunan abidələr haqqında da bəhs olunur.
Hesabatda bu abidələrin bərpa olunmasının iki xalq arasındakısülh quruculuğu prosesinə təsiri də xüsusi vurğulanır.
Hesabatın ixtisar olunmuş variantını sizə təqdim edirik. Tammətn ilə isə https://www.ifimes.org/en/researches/the-historical-and-cultural-heritage-of-azerbaijan-in-armenia-obligation-of-armenia-to-preserve-and-restore/5423linkindən tanış ola bilərsiniz.
Ermənistandakı Azərbaycanın Ermənistanın onu qorumaq vəbərpa etmək öhdəliyi
“…“AIR” Mərkəzinin 2021-ci ildə dərc etdiyihesabatına (https://aircenter.az/uploads/files/Cultural%20Appropriation.pdf)əsasən, tarixi və mədəni irs abidələrinin inventarlaşdırılmasınəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Birinci Qarabağ Müharibəsindən(1988-1994) əvvəl Azərbaycanın Qarabağ bölgəsində 706 tarixi vəmədəni abidə mövcud idi: bunlardan 11-i qlobal əhəmiyyətli (6-sımemarlıq, 5-i arxeoloji), 240-ı dövlət əhəmiyyətli (119-u memarlıq,121-i arxeoloji) və 455-i yerli əhəmiyyətli (393-ü memarlıq, 22-siarxeoloji, 23-ü parklar və xatirə abidələri, 17-si dekorativ sənətnümunələri) idi”.
Lakin Ermənistanın Qarabağı və ətraf rayonlarını işğalınəticəsində 22 muzey, 100,000-dən çox eksponat, 927 kitabxana (4.6milyon kitab), 85 musiqi məktəbi, 4 teatr, 2 konsert zalı, 4incəsənət qalereyası və 808 istirahət mərkəzi dağıdılıb. Bununlayanaşı, Ermənistanla sərhəddə yerləşən Qazaxın yeddi rayonu vəNaxçıvanın Kərki kəndi də eyni taleyi yaşayıb. Ehtimal edilir ki,İkinci Qarabağ Müharibəsi nəticəsində Azərbaycana qaytarılmış yeniazad edilmiş ərazilərdə 400-dən çox abidə məhv edilib.
Keçmişdə işğal olunmuş ərazilərdə Azərbaycan irsinin onilliklərboyu məhv edilməsi və təhqir edilməsinin yanaşı, erməni işğalçıqüvvələrinin məqsədyönlü siyasəti çərçivəsində bu torpaqlardaAzərbaycan mədəniyyətinin mənimsənilməsi də baş verib. Azərbaycanirsinin mənimsənilməsi yalnız keçmiş işğal olunmuş ərazilərdə yox,həm də müasir Ermənistan ərazisində müşahidə olunur. Hazırda buradaazərbaycanlı yaşamır, çünki 1988-1989-cu illərdə 250,000azərbaycanlı məcburi şəkildə deportasiya edilib.
2020-ci ilin 27 sentyabr - 10 noyabr tarixləri arasındaAzərbaycan tərəfindən həyata keçirilən əks-hücum əməliyyatlarızamanı erməni tərəfinin Azərbaycanın guya erməni kilsələrini qəsdənhədəf alması ilə bağlı ittihamları beynəlxalq mətbuatda geniş yeralırdı. Bu məqalələrə istinad edən bir neçə ölkə azad edilmişərazilərdə xristian mədəni abidələrinin qorunması və mühafizəsi iləbağlı narahatlığını ifadə etmişdi. Hətta UNESCO da xristianabidələrinin məhv edilməsi ehtimalı ilə bağlı narahatlığınıbildirmişdi.
Onu da qeyd edək ki, bu müddət ərzində Ermənistanın işğalıillərində Azərbaycan tərəfindən UNESCO-ya edilən təkrar çağırışlarcavabsız qalmışdı. Azərbaycanın sərhədlərindən kənarda dini bərpalayihələrinə verdiyi töhfələr də Qərb mətbuatı tərəfindən tez-tezgözardı edilir. Bunlara Vatikan katakombalarının, Fransadakıromanesk kilsələrin və Strasburq Katedralının vitraj pəncərələrininbərpası daxildir. Bundan əlavə, Azərbaycanın paytaxtının mərkəzindəyerləşən Erməni Kilsəsinin bərpası və qorunması da xüsusi qeydolunmalıdır. Bakıda Katolik Kilsəsi hökumət tərəfindən bağışlanantorpaq üzərində tikilmiş, köhnə sinaqoqlar bərpa edilərək yenidənfəaliyyətə başlamış, həmçinin yeni yəhudi məktəbləri inşaedilmişdir.
Yüzlərlə səhifəlik hesabatları və tarixi salnamələri oxuyarkən,bütün bunların necə baş verdiyini daha dərindən anlamaq mümkündür.Bu tədqiqat işinin məqsədi Azərbaycanın və ümumiyyətlə hansısaölkənin tarixi və mədəni irsinin əhəmiyyətinə işıq salmaqdır, çünkibu irs millətin varlığının ruhunu əks etdirir.
Son illərdə Ermənistanda Azərbaycan mədəni irsinin qorunmasıErmənistan-Azərbaycan barışığı kontekstində mühüm məsələyəçevrilmişdir. Mədəni irs yerləri, dini abidələr, qəbiristanlıqlar,xatirə abidələri və tarixi artefaktlar bölgənin ortaq tarixinin vəmilli kimliyin güclü simvolları rolunda çıxış edir.
Ermənistanda Azərbaycan irsinin qorunması, mühafizəsi və bərpasıiki millət arasında etimadın qurulmasına və davamlı sülhün təminolunmasına kömək edə bilər. Bu, həm xoş niyyəti göstərən jest, həmdə tarixi yaraların sağalması istiqamətində mühüm bir addım hesaboluna bilər.
Ermənistandakı Azərbaycan Mədəni İrs Nümunələri vəDağıntıların və ya Laqeydliyin Nümunələri:
Mədəni Əhəmiyyətli Abidələrin Dağıdılması:
Ermənistandakı bir çox Azərbaycan mədəni irsini təmsil edənabidələr illər ərzində ya qəsdən məhv edilmiş, ya da laqeydqalmışdır. Bu hadisələr mədəni irsin qorunması və bərpası üçüntəcili tədbirlərin görülməsinin vacibliyini xatırladan güclünümunələrdir.
Qəbirlər və Məscidlər:
Ermənistandakı bəzi məscidlərin və qəbiristanlıqlarındağıdılması bu abidələrin mədəni və dini əhəmiyyətini azaltmağayönəlmiş siyasəti nümayiş etdirir.
İrəvan şəhərindəki “Göy Məscid”: “Göy Məscid”1760-1770-ci illər arasında İrəvan xanlığının hakimi Hüseynəlixanın göstərişi ilə inşa edilmiş və Azərbaycanın İrəvanda qalanazsaylı məscidlərindən biri olmuşdur. Bu məscid İrəvanınazərbaycanlı icması üçün xüsusi əhəmiyyətə malik idi və dini-mədənibirgəyaşayışın tarixi dövrünü təmsil edirdi. Məscid bərpa olunsada, hazırda Azərbaycan irsi kimi deyil, Fars irsinin abidəsi kimitəqdim edilir.
Bu "yenidən markalaşdırma" mübahisəlidir, çünki məscidinAzərbaycanla bağlılığını azaldır və abidələrin etiketlənməsi vətəfsir edildiyi ilə bağlı suallar doğurur. Azərbaycanın tarixi vəmədəni irsi ilə sıx bağlı olan belə məkanların başqa mədəniyyətlərəaid göstərilməsi, Azərbaycan icmasının regiondakı tarixi varlığınıvə irsinin əhəmiyyətini gözdən salır. Bu məsələ mədəni irsinobyektiv və ədalətli tanınması ilə bağlı daha geniş müzakirələrəsəbəb olur.
Ağkilisa Məscidi, XIX əsrin sonlarında inşaedilmiş və tarixi cəhətdən Ermənistandakı azərbaycanlılar üçünböyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Vayots Dzor (əvvəlki adı Göyçə)bölgəsində olan ərazidə yerləşən bu məscid, dini və mədəni irsinvacib hissəsi olmuşdur.
İllər ərzində məscid baxımsız vəziyyətdə qalmış, onunstrukturunda zədələr və dağılma halları müşahidə olunmuşdur. Bərpavə saxlanma işləri olmadan məscid tamamilə çökmə riski iləüz-üzədir.
Abbas Mirzə və ya Sərdar Məscidi: İrəvanqalasındakı Sərdar sarayının yaxınlığında yerləşən Abbas MirzəMəscidi, fərqli dövrlərdə səyyahların və tədqiqatçılarınəsərlərində qeyd olunmuşdur. Aparılan araşdırmalar göstərir ki,müxtəlif adlarla təqdim edilməsinə baxmayaraq, əslində bu məscideyni tikilidir. Son tədqiqatlar və rəsmi sənədlərdə məscid SərdarMəscidi kimi qeyd olunur və o dövrün unikal memarlıq abidəsi hesabedilir. Bu, məscidin müxtəlif dövrlərdə müxtəlif adlarlaadlandırıldığını göstərir.
İrəvan qalasının Çar Rusiyası tərəfindən işğalı dövrünə aid bəzisənədlərdə məscid Abbas Mirzə Məscidi kimi xatırlanır. Görünür, buad məscidin XIX əsrin əvvəllərində taxtın varisi Abbas Mirzəninşərəfinə yenidən qurulması ilə əlaqəlidir. Lakin İrəvandakı digərAzərbaycan mədəni abidələri kimi, Abbas Mirzə Məscidi də tədricənermənilər tərəfindən məhv edilmişdir.
1864-cü ildə İrəvan qalasının Rusiya qoşunları tərəfindən hərbiistehkam kimi istifadəsinə son qoyulduqdan sonra, qalada yerləşəntarixi və memarlıq abidələri, o cümlədən Sərdar və ya Abbas MirzəMəscidi ciddi dağıntılara məruz qaldı. XX əsrin əvvəllərindəTürkiyədən gələn erməni qaçqınları Sərdar Məscidinə yerləşdirildi.Sovet Ermənistanı dövründə Sərdar Məscidi tədricən söküldü və yaxındövrlərə qədər məsciddən yalnız 2-3 metr hündürlüyündə bir divarqalırdı.
2007-ci ildə Ermənistan hökuməti məscidin qalan görünənhissəsini Avropa Şurasına “qorunan tarixi abidələr” siyahısındatəqdim etdi. Bununla belə, 2014-cü ilin noyabr ayının ortalarındaerməni vandalları Sərdar Məscidinin “qorunan” divarını tamamiləməhv etdilər.
Təşəkkürlər...
Bu məqalənin ərsəyə gəlməyində mən göstərdikləri dəstək vətöhfələrinə görə AIR Center vəAIDA-ya dərin təşəkkürümü bildirirəm.
Əməkdaşlıqlarına görə Sədr, Səfir FəridŞəfiyev, Şahmar Hacıyev və RozaBayramlıya minnətdarlığımı bildirirəm.
Azərbaycan Respublikasının Albaniya Respublikasındakı səfiriAnar Hüseynov bəyin tövsiyə və dəstəyini də yüksəkqiymətləndirirəm.
Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun prezidenti UmudMirzəyev bəyin bu məqalə üçün təşkilatın arxivlərindəntəqdim etdiyi geniş fakt və məlumatlara görə xüsusi təşəkkürümübildirirəm. Onun sülh və barışıq, humanitar və təhsiltəşəbbüslərinə verdiyi töhfələr yalnız milli deyil, beynəlxalqsəviyyədə də tanıdılmalıdır. Xüsusilə, Ermənistan ordusu tərəfindənəkilmiş 1 milyondan çox mina ilə çirklənmiş böyük ərazilərintəmizlənməsi istiqamətindəki səyləri və Azərbaycanın haqq işininbeynəlxalq mətbuatda, eləcə də BMT-nin digər İnsan Hüquqlarıqurumlarında tanıdılması üçün göstərdiyi fəaliyyətlər Nobelmükafatı ilə təltif olunmağa layiqdir.
ABŞ-dan region üzrə tanınmış ekspert, jurnalist və tədqiqatçıDr. Peter M. Tase, Azərbaycanın sülh səyləriniqlobal miqyasda tanıtmaqda mühüm töhfələrinə görə minnətdaram.
Azərbaycanın professional sənətkarlarını təmsil edən və sənətvasitəsilə sülhü təşviq etməkdə böyük töhfə verən ArtsCouncil Azerbaijan – a və qurumun rəhbəri DadaşMəmmədov bəyə təşəkkür edirəm.
Bundan əlavə, məni dərin anlayış və heyrətamiz baxışlarla təminedən, bəziləri anonim qalmağı üstün tutan yüzlərlə insanaminnətdarlığımı bildirirəm. Onların töhfələri mənə bir çoxumuzunbaşa düşə bilmədiyini anlamaqda kömək etdi.
