Birləşmiş Ştatların yeni seçilmiş prezidenti Donald Tramp Kanadanı 51-ci ştat etməyi, Qrenlandiyanıvə Panama kanalını ABŞ-a birləşdirməyi planlaşdırdığını açıqlayıb. Əvvəlcə bir çox insan onun sözlərini zarafat kimi qəbul edib. Lakin zamanla Trampın bu məsələlərdə ciddi olduğu görünür. Üstəlik, bu bəyanatlarda müəyyən məntiq izləmək, hətta xarici siyasət doktrinasını görmək olar. Bu siyasət nədən ibarətdir?
Vacib fakt: Tramp heç bir proqram xarakterli çıxış etməyib, xarici siyasətdə hər hansı dönüş elan etməyib. Onun üç fərqli bəyanatı üç fərqli diplomatik qalmaqala səbəb olub: “Kanada”, “Qrenlandiya” və “Panama”. Bu bəyanatlar zamanla birləşərək bir-birini gücləndirib.
Xronoloji olaraq ilk “Kanada” qalmaqalıdır. Trampın seçkiqabağı vədlərindən biri proteksionizm idi - rüsumlar vasitəsilə Amerika istehsalçılarını ucuz idxal rəqabətindən qorumaq. Tramp əsasən ABŞ-ın yaxın qonşusu və əsas tərəfdaşı olan Kanadanı 25 faizlik tariflə hədələyib. Bu təhdidlər Kanadada baş nazir Castin Trüdonun 2025-ci ilin yanvarında istefasına səbəb olan uzun sürən siyasi böhranı daha da gücləndirib.
Bundan əvvəl, 2024-cü ilin noyabr ayının sonunda Trüdo Floridadakı Mar-a-Laqo iqamətgahında Trumpın qonağı olub. Orada nahar zamanı ABŞ-ın seçilmiş prezidenti ona məsələni həll etmək yolunu təklif edib - Kanada ABŞ-ın 51-ci ştatı olsun. Kanadalılar bunu zarafat kimi qəbul ediblər. Əgər belədirsə, onda zarafat həm Trampın özü, həm də həmkarları tərəfindən çox bəyənilib: tezliklə onlar Trüdonu “Kanadanın qubernatoru” adlandırıblar. Baş nazirin özü isə Kanadanın ABŞ-a birləşdirilməsi ideyasını ciddi şəkildə rədd etməli olub.
Bu arada “Qrenlandiya” qalmaqalı ortaya çıxıb. Dekabrın 23-də Tramp prezident vəzifəsinə başlayanda Ken Haurini ABŞ-ın Danimarkadakı səfiri təyin edəcəyini açıqlayıb.
“Dünyada milli təhlükəsizlik və azadlıq məqsədləri üçün Amerika Birləşmiş Ştatları Qrenlandiyaya sahib və mütləq şəkildə nəzarət etməlidir”, Tramp əlavə edib.
Donald Trampın Truth sosial hesabı
Bu şərh müxtəlif interpretasiyalara səbəb olub. Kimin “sahibliyi və nəzarəti” nəzərdə tutulurdu? Ya Tramp Danimarkanın əsas müttəfiq olduğunu vurğulamaq qərarına gəlib? Çünki Danimarka Qrenlandiyaya “sahibidir” və “nəzarət edir”. Və ya bəlkə o, ABŞ-ın özünün “sahib olmaq və nəzarət etmək” istədiyinə işarə edib. Trampın mövzu ilə bağlı sonrakı açıqlamaları ikinci variantı açıq şəkildə ortaya qoyub.
Birləşmiş Ştatların Qrenlandiyada uzun müddətdir strateji maraqları var. Onu Danimarkadan almaq ideyası 19-cu əsrdə, İkinci Dünya Müharibəsi zamanı və sonrasında, həmçinin Trampın ilk prezidentlik dövründə yaranıb.
Hələ 2022-ci ildə amerikalı jurnalistlər bu ideyanın konkret müəllifinin adını çəkmişdilər: Ronald Lauder, Trampın çoxdankı dostu, “Estée Lauder” kosmetika korporasiyasının varisi, Dünya Yəhudi Konqresinin sədri, ABŞ-ın Avstiryada keçmiş səfiri və Pentaqonun sabiq əməkdaşı. Lauder Danimarka ilə Qrenlandiyanın alınması ilə bağlı danışıqlar aparmaq üçün gizli kanallar yaratmağa hazır idi.
Həm Danimarka, həm də Qrenlandiya hakimiyyəti adanın Birləşmiş Ştatların bir hissəsi olmasına qəti şəkildə qarşıdır. Əgər Tramp Kanada haqqında yalnız iqtisadi üsullarla hərəkət etmək niyyətində olduğunu bildiribsə, Qrenlandiya ilə bağlı o, güc tətbiqini istisna etməyib.
2024-cü ilin dekabr ayının sonunda isə Panama qalmaqalı formalaşmağa başlayıb. Tramp bildirib ki, Panama Amerika gəmilərinin Atlantik və Sakit okeanlar arasındakı kanaldan keçməsi üçün həddindən artıq ödəniş tələb edir. 2025-ci il yanvarın 7-də Mar-a-Laqoda keçirdiyi mətbuat konfransında Tramp ABŞ-ın 20-ci əsrin əvvəllərində kanalın tikintisi üçün verdiyi fədakarlıqlardan danışıb. Donald Tramp təəssüflə bildirib ki, Panama kanalı pulsuz alıb, əvəzində isə Birləşmiş Ştatlarla “ədalətli olmaq” vədini verib, lakin indi bu vəd pozulur. Üstəlik, Trampın sözlərinə görə, kanal artıq faktiki olaraq Çinin nəzarəti altındadır.
Kanala nəzarətin Panamaya verilməsi haqqında 1977-ci ildə prezident Cimmi Karter tərəfindən imzalan saziş vəziyəti daha da ağırlaşdırır. Cimmi Karter 2024-cü il dekabrın 29-da vəfat edib, Tramp isə 9 yanvar 2025-ci ildə onun dəfnində iştirak edib. Belə çıxır ki, Tramp ən hörmətsiz şəkildə Karterin irsini tənqid edir.
Trampın Panama kanalı ilə bağlı bəyanatları kifayət qədər ağlabatan iddialarla kəskin şişirtmələrin və təhriflərin qarışığıdır. Belə olan halda Tramp Panama ilə münasibətlərə yenidən baxılmasında hərbi gücün tətbiq olunmasını istisna etməyib.
Beləliklə, üç qalmaqal birləşib. Tramp imperialist ambisiyaları haqqında açıq danışıb. Bunu anlamağa çalışaraq, bir çox ekspert onu prezidentlər Uilyam MakKinli (1897-1901) və Teodor Ruzveltlə (1901-1909) müqayisə edirlər. Birincisi Sakit okeanda Havay, Quam və Filippini, Karib dənizində isə Puerto-Rikonu ələ keçir; İkincisi Kubanı işğal edib və faktiki olaraq Panamanı ələ keçirib.
Həmin vaxtdan Amerika liderləri daha incə olmağa çalışıblar - tarixçi Daniel İmmervahrın dediyi kimi, “imperiyanı gizlətməyə”, NATO və AUKUS kimi mürəkkəb ittifaq sistemləri qurmağa, digər ölkələrin ərazilərində hərbi bazalar yerləşdirməyə, kreditlər, investisiyalar və müxtəlik alətlər vasitəsi ilə digər dövlətləri özünə bağlamağa.
Trampın Kanada, Qrenlandiya və Panama ilə bağlı açıqlamalarını bir çox analitiklər bir əsrdən çox əvvəlki qəddar xarici siyasətə qayıdış kimi şərh ediblər. Vladimir Putin artıq Rusiyada təxminən eyni şeyi edib: 20-ci əsrin dünya müharibələrindən sonra beynəlxalq siyasətin əsas nailiyyəti olan “yumşaq güc” və beynəlxalq hüququn məhdudiyyətlərini rədd edərək, 19-cu əsrin imperializm ruhunda ərazi ekspansiysı ilə məşğul olmağa başladı.
Trampın istəkləri həm də “Monro Doktrinasına” qayıdış kimi qiymətləndirilir - 1823-cü ildə prezident Ceyms Monro tərəfindən elan edilmiş Amerika xarici siyasətinin daha da köhnə konsepsiyası. Həmin konsepsiya Avropa müstəmləkəçiliyinə mane olmaq demək idi. İndiki formada o, Qərb yarımkürəsinin ABŞ-ın müstəsna təsir dairəsi olması fikrinə əsaslanır. Bu, Trampın Qrenlandiyaya diqqətini izah edir - Qərb yarımkürəsində (Şimali Amerika və Cənubi Amerikadan sonra) üçüncü ən böyük quru hissə olan və mərkəzi Şərq yarımkürəsində yerləşən bir dövlət tərəfindən idarə olunan ərazi.
Kiçik Donald Trampın 2025-ci il yanvarın 7-də Qrenlandiyaya səfəri zamanı qaldığı hotelin yaxınlığındakı Nuuk şəhərində “Amerikanı yenidən möhtəşəm et” şüarı yazılmış papaq geyinən qrenlandiyalılar
Trampın xarici siyasət komandası əsas vəzifələrlə bu və ya digər şəkildə Qərb yarımkürəsinə yönəlmiş insanlar tərəfindən doldurulur. Tramp Marko Rubionu dövlət katibi təyin etmək niyyətindədir. Mark Rubio Kuba diasporundan olan və bu diasporda hökm sürən xarici siyasətə dair “şahin” fikirləri bölüşən siyasi xadimdir (kobud desək: Birləşmiş Ştatlar Latın Amerikası diktatorlarını zorla devirməlidir; əsasən də, solçuları, orada ABŞ-a qarşı olanların kökünü kəsməli və bütün Qərb dünyasını bir yarımkürəyə, ABŞ-ın protektoratına çevirməlidir).
Rubionun müavininin Meksikadakı keçmiş səfir Kristofer Landaunun olacağı gözlənilir. Milli təhlükəsizlik müşaviri Mayk Uolts ABŞ-ın Meksika kartellərinə qarşı hərbi müdaxilə etməsində israr edir. Tramp həmçinin ABŞ səfirliklərinin illərdir lidersiz qaldığı əksər Latın Amerikası ölkələrinə səfirlər də təyin edib.
Bəzi analitiklər hesab edir ki, Trampın Kanada, Qrenlandiya və Panama ilə bağlı sərt bəyanatları ritorik hiylədən başqa bir şey deyil: O, vəzifəyə başlamazdan əvvəl mümkün olan ən ekstremal mövqe tutur, hamını qızışdırır – belə olan halda, Tramp danışıqlarında kompromiə rahat gedə biləcək.
Bunun sadəcə olaraq “performativ imperializm” olması ilə bağlı versiya da var: Tramp heç nəyə qalib gəlmək niyyətində deyil, sadəcə Teodor Ruzveltin üslubunda “böyük çubuq diplomatiyası”ndan daha çox heyran olan nüvə elektoratını sevindirməyə çalışır.
Buna baxmayaraq, Tramp həm təyinatları, həm də bəyanatları ilə Qərb yarımkürəsinin onun əsas xarici siyasət prioriteti olacağını açıq şəkildə göstərir. ABŞ-a miqrantların əsas axını Latın Amerikasından gəlir və bu, bəlkə də Trampın seçiciləri üçün əsas qıcıq mənbəyidir. Narkotiklərin böyük payı da oradan gəlir. Bundan başqa, heç bir Amerika lideri düşmən güclərin, xüsusən də Çinin “yaxın xaricdə” təsirinin artmasına imkan verə bilməz.
Beləliklə, bəzi nüansları çıxmaq şərtilə, Trampın xarici siyasət prioritetləri kifayət qədər məntiqlidir. Başqa bir şey ondan ibarətdir ki, həm Corc Buş, həm də Barak Obama öz istiqamətlərini Qərb yarımkürəsinə yönəltməyə çalışdılar. Lakin buna şərait mane oldu: 11 sentyabr hücumları və ondan sonra Əfqanıstan və İraqda uzun sürən müharibələr, Çinin yüksəlişi, Rusiyanın Ukraynaya hücumu, Yaxın Şərqdəki müharibə. Nəticədə ABŞ-ın qonşuları dəfələrlə arxa planda qaldılar. Bun görə də, Trampın dünyanın başqa bir yerində həll edəcəyi daha təcili məsələlərin olmayacağı istisna deyil.
