Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) Azərbaycanın enerji siyasətində stratejiəhəmiyyət daşıyan bir layihədir. Azərbaycan zəngin təbii qazehtiyatlarına əsaslanaraq qlobal enerji xəritəsində mövqeyinimöhkəmləndirməkdə davam edir. Rusiya-Ukrayna müharibəsininyaratdığı qlobal enerji böhranları, ənənəvi təchizatçılara dairartan qeyri-müəyyənlik və Avropanın enerji mənbələrinişaxələndirmək səyləri fonunda Bakı beynəlxalq enerji siyasətininmərkəzinə çevrilib.
Xatırladaq ki, Avropa Komissiyası 2022-ci ildə Azərbaycanamüraciət edərək Rusiya qazının azalmasını kompensasiya etməkməqsədilə qaz tədarükünün artırılmasını xahiş etmişdi. Azərbaycanbu çağırışa operativ cavab verərək Avropa İttifaqı ilə memorandumimzaladı. Bu memorandum ölkəmizin Avropa bazarına qaz tədarükünüikiqat artırmaq məqsədilə əhəmiyyətli imkanlar yaratdı. Bu gün CQDvasitəsilə Azərbaycan 12 ölkəni, o cümlədən Avropa İttifaqına üzv10 ölkəni enerji ilə təmin edir.
Cənub Qaz Dəhlizi yalnız bir infrastruktur layihəsi deyil, həmdə Azərbaycanın enerji müstəqilliyinin simvoludur. Bu layihəAzərbaycanın təbii sərvətlərindən səmərəli istifadə etməklə qlobalgeosiyasi mənzərədə mühüm dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Ümumiuzunluğu 3500 kilometr olan CQD üç əsas qaz kəmərini birləşdirir:Bakı–Tbilisi–Ərzurum (Cənubi Qafqaz Boru Kəməri), Trans-AnadoluBoru Kəməri (TANAP) və Trans-Adriatik Boru Kəməri (TAP). Buinfrastruktur vasitəsilə "Şahdəniz" yatağından hasil olunan qaztədarük edilir.
TANAP və TAP layihələri Azərbaycanın qaz tədarüküinfrastrukturunun əsasını təşkil edərək, qazın Türkiyə və Avropabazarlarına çatdırılmasını təmin edir. TAP qaz kəməri, xüsusən,İtaliya, Yunanıstan və Bolqarıstana qazın çatdırılmasında mühüm roloynayır və gələcəkdə keçirmə qabiliyyətini artırmaq potensialınamalikdir.
2020-ci ildə CQD vasitəsilə qaz yalnız üç ölkəyə ixrac edilirdi.2023-cü ildən başlayaraq tədarük coğrafiyası əhəmiyyətli dərəcədəgenişləndi və yeni interkonnektorlar vasitəsilə Macarıstan,Rumıniya, Slovakiya, Serbiya, Şimali Makedoniya və Xorvatiya kimiölkələr də qaz tədarükündə iştirak etməyə başladı. Bu genişlənməAzərbaycanın Avropanın enerji təhlükəsizliyindəki stratejiəhəmiyyətini bir daha təsdiq etdi. Belə ki, rəsmi Bakı qazı Avropaİttifaqına üzv olan 10 ölkəyə çatdırılır və bu da Azərbaycanınregionda etibarlı enerji tərəfdaşı kimi rolunu möhkəmləndirir.
Bütün bunlarla yanaşı, "mavi yanacağın" ixracınıngenişləndirilməsi ilə bağlı müəyyən problemlər də var. Azərbaycanıntəbii qaz hasilatı və tədarük infrastrukturu genişmiqyaslıinvestisiyalar tələb edir. CQD-nin keçirmə qabiliyyətininartırılması və modernləşdirilməsi gələcəkdə daha böyük həcmli qaztədarükünü təmin etmək üçün vacibdir. Bundan əlavə, beynəlxalqekoloji standartların tətbiqi enerji sektoru üçün əlavə maneələryaradır, lakin ekoloji tələblərə əməl edilməsi Azərbaycanınbeynəlxalq imicinin qorunması baxımından mühümdür.
Gələcəkdə CQD-nin inkişaf perspektivləri arasında Mərkəzi Asiyaölkələrindən, xüsusilə Türkmənistandan qaz tədarükünün daxiledilməsi imkanları nəzərdən keçirilir. Türkmənistan qazının CQD-yəqoşulması layihənin coğrafiyasını daha da genişləndirərək, dəhliziAvropa üçün əsas enerji marşrutu kimi möhkəmləndirə bilər. Lakin buiddialı planların həyata keçirilməsi regionda sabitlik, beynəlxalqəməkdaşlıq və dövlət siyasətinin effektivliyindən asılıdır.Azərbaycanın bu sahədə uğurlu siyasəti və strateji yanaşmasıölkənin qlobal enerji bazarındakı mövqeyini daha dagücləndirəcəkdir.
Cənub Qaz Dəhlizi Azərbaycan üçün transformasiya katalizatorunaçevrilərək ölkəni regional enerji oyunçusundan qlobal liderəçevirmişdir. Müasir energetika sisteminin transformasiya dövründəBakı müasir çağırışlara cavab verə bilən etibarlı tərəfdaş kimiönəmli mövqeyini qoruyur. İqtisadi üstünlüklər, geosiyasi təsir vəuzunmüddətli tərəfdaşlıqlar Azərbaycanın qlobal enerji sistemininayrılmaz hissəsi olduğunu bir daha təsdiqləyir. Cənub Qaz Dəhliziqlobal arenada geniş miqyaslı enerji layihəsinin qüvvələr balansınınecə dəyişdirə biləcəyini göstərən parlaq nümunədir.
Onun strateji əhəmiyyəti müstəqil qaz tədarük marşrutuyaratmaqla Avropanın enerji təhlükəsizliyini möhkəmləndirməkdənibarətdir. Bu layihə Azərbaycanın beynəlxalq enerji siyasətindəkirolunu daha da gücləndirərək iqtisadi əməkdaşlıqla yanaşı yeniqarşılıqlı əlaqələr dövrünü də təcəssüm etdirir.
Enerji resurslarının yalnız iqtisadi əmtəə deyil, həm dəgeosiyasi təsir vasitəsi olduğu bir dövrdə CQD Avropanın Rusiyaqazından asılılığını azaltmaqda mühüm vasitəyə çevrilmişdir.Azərbaycan həm etibarlı tərəfdaş, həm də regionda enerjisabitliyinin təminatçısı kimi tanınır. Azərbaycan qazının Avropaölkələrinin enerji balansına əhəmiyyətli töhfəsi olub. Belə ki,İtaliya daxili tələbatının 10%-ni, Bolqarıstan 33%-ni, Yunanıstan25%-ni, Macarıstan və Rumıniya isə hər biri təxminən 20%-ni məhzAzərbaycan qazı ilə təmin ediblər.
Bu rəqəmlər Azərbaycanın Avropanın enerji arxitekturasındaoynadığı mühüm rolu vurğulayır və xüsusilə, qlobal enerjiböhranları dövründə belə, sabit tədarükü təmin etməsi xüsusiəhəmiyyət kəsb edir. Cənub Qaz Dəhlizi Xəzər dənizindən İtaliyanıncənubuna qədər çoxsaylı ölkələrin səylərini birləşdirən beynəlxalqəməkdaşlığın təcəssümüdür.
Amma sözügedən layihənin inkişafı bir sıra mühüm çağırışlarlamüşayiət olunur. TAP qaz kəmərinin illik keçirmə qabiliyyətinin 10milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrədək, TANAP qaz kəmərinin isə31 milyard kubmetrə qədər artırılması planlaşdırılır.
Bu məqsədlərə nail olmaq üçün Avropa İttifaqı ölkələri arasındayeni interkonnektorların yaradılmasına investisiyalar tələb olunurki, bu da texniki və siyasi razılaşmaların əldə edilməsini zəruriedir.
Fosil yanacaqlarla bağlı layihələrin maliyyələşdirilməsiüzərində məhdudiyyətlər, o cümlədən Avropa İnvestisiya Bankınınsərt siyasəti, CQD-nin inkişafına maliyyə maneələri yaradır. CənubQaz Dəhlizinin gələcəyi yeni qaz yataqlarının işlənməsi iləbağlıdır. “Şahdəniz” və “Abşeron” yataqlarında hasilatıngenişləndirilməsi böyük perspektivlər vəd edir.
Abşeron yatağında hasilatın 1,5 milyard kubmetrdən 5 milyardkubmetrə qədər artırılması planlaşdırılır. "Qarabağ", "Babək" və"Asiman" kimi perspektiv yataqlar isə əlavə tədarük mənbələrininyaranmasına şərait yarada bilər.
Azərbaycan sıxılmış təbii qazın (LNG) ixracı istiqamətində fəaliş apararaq yeni bazarlar açır və qlobal energetikadakı rolunu dahada möhkəmləndirir. Cənub Qaz Dəhlizi sadəcə qaz boru kəməri deyil.Bu, geosiyasi maneələrin öhdəsindən gəlmək və etimadı gücləndirməknümunəsidir. Avropa üçün CQD enerji böhranlarına qarşı əsasvasitəyə çevrildiyi halda, Azərbaycan üçün bu layihə qlobal enerjiarenasında aparıcı oyunçu kimi mövqeyini gücləndirmək imkanıolmuşdur. Qarşıda maliyyə məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması,infrastrukturun modernləşdirilməsi və Avropa ilə tərəfdaşlıqəlaqələrinin gücləndirilməsi kimi vacib məsələlər mövcuddur. Bunabaxmayaraq, Cənub Qaz Dəhlizi dəyişən dünyada sabitlik vəəməkdaşlıq simvolu olaraq qalmağa davam edir.
... Azərbaycanın təsdiq edilmiş təbii qaz ehtiyatları 2,6trilyon kubmetr təşkil edir ki, bu da uzunmüddətli sabit tədarükperspektivlərini təmin edir. Bu möhtəşəm ehtiyatlar ölkəninregionun enerji gələcəyini formalaşdıran irimiqyaslı layihələrdəmühüm rolunu təsdiqləyir. Bu ehtiyatlar arasında ən önəmli yeri“Şahdəniz” yatağı tutur. Təqribən 1,2 trilyon kubmetr qazehtiyatlarına malik olan bu yataq, ildə 16–20 milyard kubmetrstabil hasilatla Cənub Qaz Dəhlizinin əsas mənbəyidir və Türkiyə,Gürcüstan və Avropaya qaz tədarükünü təmin edir.
“Azəri-Çıraq-Günəşli” (AÇG) yatağı da perspektivli layihələrsırasındadır. 2024-cü ildə “Dərin qaz” layihəsinin başlaması ilə buyataqda illik hasilatın 5–6 milyard kubmetrə çatdırılmasıplanlaşdırılır. Digər mühüm yataqlardan biri olan “Abşeron”,"TotalEnergies" və SOCAR tərəfindən birgə işlənilir. Cari hasilatı1,5 milyard kubmetr olan bu yataqda istehsal həcminin 5 milyardkubmetrə qədər artırılması nəzərdə tutulur.
Qarşıda mühüm çağırışlar var ki, onların arasındainfrastrukturun modernləşdirilməsi və Avropa banklarının fosilyanacaq layihələrinə maliyyə dəstəyi göstərməməsi ilə bağlıməsələlər mühüm yer tutur. Bununla belə, perspektivlər olduqcamüsbətdir.
Azərbaycan qazı sadəcə bir enerji mənbəyi deyil, həm də ölkələribirləşdirən, yeni imkanlar yaradan və qlobal enerjitransformasiyası dövründə sabit və qarşılıqlı faydalı əməkdaşlıqüçün əsas təşkil edən bir vasitədir. Azərbaycanın strateji mövqeyivə zəngin qaz ehtiyatları ölkənin beynəlxalq enerji sistemindəetibarlı tərəfdaş kimi mövqeyini uzunmüddətli dövrdə dəgücləndirəcəyini vəd edir.
Azərbaycan qaz hasilatını artırmaqla qlobal enerji bazarında özrolunu daha da gücləndirmək niyyətindədir. 2024-cü il üçün nəzərdətutulan layihələr arasında AÇG yatağında “dərin qaz” layihəsiçərçivəsində hasilatın ildə 5–6 milyard kubmetrə qədər artırılmasıvə “Abşeron” yatağında hasilatın cari 1,5 milyard kubmetrdən 5milyard kubmetrə çatdırılması xüsusi yer tutur. Bununla yanaşı,təsdiq edilmiş qaz ehtiyatlarının yaxın illərdə 2,6 trilyonkubmetrdən 3,5–4 trilyon kubmetrə qədər artırılmasıproqnozlaşdırılır ki, bu da uzunmüddətli sabit tədarük imkanlarınıgenişləndirir.
Azərbaycanın qaz tədarük coğrafiyasının genişlənməsi Serbiya,Xorvatiya və Şimali Makedoniya kimi yeni bazarları əhatə edərək,ölkənin bazar şaxələndirilməsi strategiyasını və Avropa İttifaqıölkələrinin enerji təhlükəsizliyini təmin etmək istiqamətindəsəylərini nümayiş etdirir. Bu yanaşma Azərbaycanın regional enerjioyunçusundan qlobal enerji liderinə çevrilməsinə kömək edir.
“Qarabağ”, “Babək” və “Asiman” kimi perspektivli qaz layihələriAzərbaycanın yalnız cari tələbatını deyil, həm də uzunmüddətliixrac dayanıqlığını təmin etməkdə əsas rol oynayır. Artan qlobalenerji tələbatı fonunda, Azərbaycan sabit və etibarlı qaztədarükləri ilə qlobal energetikanın transformasiyası dövründəözünü etibarlı tərəfdaş kimi sübut edir. Bu strategiya, xüsusiləAvropa İttifaqının Rusiya qazından asılılığının azalması fonunda,Azərbaycanın əsas tərəfdaşlardan biri kimi mövqeyini daha damöhkəmləndirir.
Avropada dekarbonizasiya siyasəti fonunda qaz infrastrukturunainvestisiya qoyuluşu üçün əlverişli şəraitin olmaması mühümproblemlərdən biridir. Avropa İnvestisiya Bankı (AİB) 2021-ci ildənfosil yanacaq layihələrini maliyyələşdirməyi dayandırıb, AvropaYenidənqurma və İnkişaf Bankı (AYİB) isə diqqətini bərpa olunanenerji layihələrinə yönəldib. Bu dəyişikliklər Azərbaycanı iriinfrastruktur layihələri üçün alternativ maliyyə mənbələriaxtarmağa məcbur edir, ənənəvi maliyyələşmə modelinin əlçatmazolması isə layihələrin icrasını çətinləşdirir.
Azərbaycan bu maneələrə baxmayaraq, qaz ixracını artırmaqməqsədilə infrastruktur inkişafını davam etdirir. TAP qaz kəmərininillik gücünün 10 milyard kubmetrdən 20 milyard kubmetrə qədərartırılması, Avropa İttifaqı ölkələri arasında yeniinterkonnektorların yaradılması və ölkədaxili hasilatinfrastrukturunun modernləşdirilməsi üçün irimiqyaslıinvestisiyalar tələb olunur. “Abşeron” yatağında hasilatınartırılması və “dərin qaz” layihələrinin həyata keçirilməsi müasirtexnologiyalarla yanaşı əlavə kapital qoyuluşlarına ehtiyacyaradır. Xarici maliyyə mənbələrinin məhdudluğu bu təşəbbüslərinicrasını ləngidə bilər və Azərbaycanın strateji təchizatçı kimirolunu məhdudlaşdıra bilər.
Uzunmüddətli perspektivdə Azərbaycan qaz ixracını artırmaq vədavamlı inkişaf tələbləri arasında balans tapmaq üçünstrategiyalarını təkmilləşdirməlidir. İnfrastrukturunmodernləşdirilməsi, yeni yataqların işlənməsi və beynəlxalqəməkdaşlığın gücləndirilməsi vasitəsilə ölkə qlobal energetikadaliderliyini qoruyub saxlayaraq, tərəfdaşları üçün sabitlik vəetibarlılıq simvoluna çevrilə bilər. Bu yanaşma Azərbaycanınstrateji qaz ehtiyatlarını ən effektiv şəkildə istifadə etməkləbeynəlxalq enerji sistemində aparıcı oyunçu kimi mövqeyini daha dagücləndirəcək.
Avropanın enerji mənzərəsi ekoloji və geosiyasi amillərin təsiriilə köklü dəyişikliklərə məruz qalır. Avropa İttifaqı 2050-ci iləqədər karbon neytrallığına nail olmaq məqsədilə enerji siyasətindəciddi islahatlar aparır. Bu strategiya fosil yanacaqlardanistifadənin azaldılması və bərpa olunan enerji mənbələrinin payınınartırılmasını əsas hədəf kimi müəyyənləşdirib. Xüsusilə, 2030-cuilə qədər yaşıl enerjinin ümumi enerji balansında 45%-əçatdırılması, 2050-ci ilə qədər isə qazın enerji balansındakıpayının əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması planlaşdırılır.
Bu dəyişikliklər Avropa maliyyə institutları və özəl şirkətlərüçün qaz infrastrukturuna investisiyaları daha az cəlbedici edirki, bu da Azərbaycanın enerji ixrac potensialına birbaşa təsirgöstərir.
Avropanın yeni enerji siyasəti Azərbaycanın enerji bazarındakıfəaliyyətinə təsir edən bir sıra əsas çağırışlar yaradır. Birincinövbədə, Avropada qaz tələbatının tədricən azalması Azərbaycan üçünixrac strategiyalarını yenidən nəzərdən keçirməyi tələb edir. Qaztədarük həcmləri və qrafiklərinin tənzimlənməsi vacibdir ki, bu dadəyişən bazar tələblərinə uyğunlaşmaq üçün əsas şərtlərdənbiridir.
İkinci çağırış maliyyə məhdudiyyətləri ilə bağlıdır. Avropabanklarının fosil yanacaq layihələrinə dəstəkdən imtina etməsiAzərbaycanı alternativ maliyyə mənbələri axtarmağa vadar edir.Türkiyə, Çin və digər regional tərəfdaşların potensialinvestisiyaları bu kontekstdə böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Üçüncü mühüm məsələ isə uzunmüddətli davamlılığın təminedilməsidir. Azərbaycan yalnız qaz hasilatını artırmaqlakifayətlənməməli, həm də yaşıl enerji layihələrinə sərmayəyatıraraq rəqabət qabiliyyətini qorumağa çalışmalıdır.
Bütün bu problemlərə rəğmən Azərbaycanın enerji bazarındamövqeyini gücləndirmək və dəyişən reallıqlara uyğunlaşmaq üçün birsıra imkanları və həll yolları mövcuddur.
Birincisi, Avropa İttifaqı ilə birgə maliyyə fondlarınınyaradılması karbon izinin azaldılmasına və infrastrukturunmodernləşdirilməsinə yönəlmiş layihələrin həyata keçirilməsinəşərait yarada bilər.
İkincisi, hibrid enerji layihələrinin - qaz hasilatı ilə bərpaolunan enerji mənbələrinin birləşdirilməsi – reallaşdırılmasıAzərbaycanın Aİ-nin ekoloji standartlarına uyğunluğunu təmin edəbilər.
Üçüncüsü, sıxılmış təbii qaz (LNG) infrastrukturunungenişləndirilməsi ilə Asiya və Afrika kimi uzaq bazarlara ixracpotensialının artırılması mümkün ola bilər. Bu, Azərbaycanın enerjiixracını şaxələndirməkdə əhəmiyyətli addım olar.
Dördüncü həll yolu kimi, Aİ ilə yüksək səviyyəli dialoqlarındavam etdirilməsi göstərilə bilər. Uzunmüddətli strategiyalarınrazılaşdırılması, interkonnektorların dəstəklənməsi və tədarükünşaxələndirilməsinə yönəlmiş təşəbbüslərin həyata keçirilməsi buçərçivədə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Azərbaycan enerji sektorundakı dəyişikliklərə çevik reaksiyaverərək həm mövcud qaz layihələrini inkişaf etdirməli, həm də yaşılenerji texnologiyalarına sərmayə yatırmalıdır. Bu yanaşma, ölkəniqlobal enerji bazarındakı rəqabət şəraitində mövqeyini gücləndirən,ekoloji standartlara uyğun və sabit inkişaf strategiyasına malikbir tərəfdaşa çevirə bilər. Azərbaycan üçün bu transformasiya dövrüyeni imkanlar açmaqla yanaşı, daha güclü beynəlxalq tərəfdaşlıq vədayanıqlı inkişaf üçün zəmin yaradır.
