Erməni Həvariyun (Apostol) Kilsəsinin Tavuş yeparxiyasınınrəhbəri, arxiyepiskop Vazgen Qalstanyanın (keşiş Barqat Srbazan)İrana səfəri siyasi triller ssenarisinə bənzəyir: sirr,qeyri-müəyyənliklər, şübhələr və gümanlar həddən ziyadədir."Müqəddəs Mübarizə" adlanan etiraz hərəkatının rəhbərinin səfəriErmənistanın siyasi dairələrində böyük əks-səda doğurub. Şayiələrvə fərziyyələrlə dolu bu hadisə ilk baxışda şəxsi səciyyəli səfərkimi qələmə verilsə də, əslində din, siyasət və geosiyasət kimidərin proseslərə işıq salır.
Rəsmi açıqlamalara görə, səfərin məqsədi şübhə yaratmır.İctimaiyyətə bu “şəxsi” və "mədəni-mənəvi məzmunlu səfər" kimitəqdim edilib. Arxiyepiskop V.Qalstanyan Tehran erməniyepiskopluğunun rəhbəri ilə görüşərək, erməni icmasının taleyinimüzakirə edib. İlk baxışda qeyri-adi heç nə yoxdur. Amma rəsmibəyanatların qəribə dərəcədə sadə olması və detalların çatışmazlığıyalnız yeni suallar doğurur. Ermənistan hakimiyyətinə meydan oxuyanbir hərəkatın lideri niyə siyasət və dinin ayrılmaz birləşdiyi birölkəyə səfər edir?
Qeyri-rəsmi mənbələr isə vəziyyəti daha da qəlizləşdirir:V.Qalstanyanın səfəri heç də tamamilə “şəxsi” olmayıb. İranınyüksək vəzifəli rəsmiləri və dini liderləri ilə görüşlər,müzakirələrin məzmunu barədə məlumatın olmaması şübhələri artırır.Səfərin sirri, açıq idarəçiliyi təbliğ edən hərəkat üçün zərərlibir zəhərə çevrilir.
V.Qalstanyanın bu hadisədəki rolu böyükdür. O, sadəcə özünü"dini lider" kimi qələmə verən fiqur yox, həm də “yeni Ermənistanuğrunda mübarizə aparan" və xaricdən idarə olunan etirazhərəkatının simvoludur. Amma İranın hakimiyyət dəhlizlərində sadəcə“gəzişərək” geosiyasi mövzulara toxunmamaq mümkündürmü?
Gizlilik işin digər tərəfidir. Etiraz hərəkatının lideri gizlifəaliyyət göstərirsə, o, tərəfdarlarının etibarını itirmək riskiilə üzləşir. Şübhələr və dedi-qodular “Müqəddəs Mübarizə”hərəkatının bütövlüyünü pozur və ən əsası, onun liderinin mənəvinüfuzunu sarsıdır.
Xatırladaq ki, Cənubi Qafqazdakı geosiyasi şahmat taxtasındaİran heç vaxt təsadüfi addımlar atmır. Rəsmi Tehran uzun müddətdirErmənistanı öz geosiyasi mozaikasının mühüm bir elementi hesabedir. V.Qalstanyanın İran elitasının nümayəndələri ilə görüşləriiki cür izah edilə bilər.
İran etiraz hərəkatına dəstək təklif etmiş ola bilər. Qərbinbölgəyə artan təzyiqi fonunda Tehran Ermənistan müxalifətini təsiraləti kimi istifadə edə bilər.
Digər tərəfdən, İran Ermənistanın sabitliyində maraqlıdır. Olabilər ki, qapalı qapılar arxasında regionda qeyri-sabitliyinqarşısını almaq məqsədilə etiraz hərəkatını zəiflətməyin yollarımüzakirə edilib.
Arxiyepiskop Bağrat Qalstanyanın İrana səfəri sadəcə şəxsi birhadisə deyil. Bu, Ermənistanın, onun elitasının və etirazhərəkatının qlobal qüvvələrin mübarizə meydanına çevrildiyinigöstərən yüksək səsli bir siqnaldır. Sual isə budur: Qalstanyanhansı tərəfdə yer alacaq - xalqın mübarizəsinin bayraqdarınaçevriləcək, yoxsa başqalarının əlində bir alətə dönəcək?
Cavablar hələ ki, qaranlıqda gizlənir. Amma bir şey tamaydındır: səssizlik vəziyyəti yalnız çətinləşdirir. Axı səssizlikdəhəmişə xəyanət pıçıltıları daha aydın eşidilir.
Unutmayaq ki, İranın ermənilərlə münasibətləri əsrlər boyugeosiyasət, iqtisadiyyat və mədəniyyətin kəsişməsində toxunmuşqarışıq mozaikadır. Bu əlaqələr heç vaxt sadə olmayıb: onlardramatizm, güzəştlər və gizli maraqlarla doludur. Bu gün CənubiQafqaz qlobal geosiyasi qarşıdurmalar müstəvisinin birhissəsidirsə, Ermənistan və İran arasındakı əlaqələri araşdırmamaqsadəlövhlük sayıla bilər.
İran və Ermənistan dini və mədəni kimlik baxımından dərinfərqliliklərə malik olan qonşular, daim gərgin, lakin ayrılmaz birəlaqə içərisində olublar. İran erməni icması tarixin müxtəlifdövrlərində körpü rolunu oynayıb. Hələ İranda şahlıq dönəmlərindəermənilər iqtisadiyyat və mədəniyyətdə yer aldıqları üçün onlarıntəsiri İran cəmiyyətinin strukturunda aydın görünür.
Sovet İttifaqının dağılmasından sonra Ermənistan siyasi vəiqtisadi təcrid vəziyyətində qalıb və diqqətini İrana yönəldib.Türkiyə və Azərbaycanın bağlı sərhədləri arasında sağ qalmağaçalışan Ermənistan üçün dini fərqliliklərdən daha çox praqmatizmönəmli oldu. 1992-ci ildə diplomatik əlaqələr quruldu və bu alyansİrəvanın sağ qalmasının mühüm elementinə çevrildi.
Bu gün Ermənistan-İran münasibətləri geosiyasətin sərt məntiqiilə idarə olunan bir şahmat partiyasıdır. Ermənistan üçün İransadəcə qonşu deyil. Ermənilər üçün Tehran iqtisadi, maliyyə və s.baxımdan əlverişli tərəfdaş, Azərbaycan və Türkiyəyə qarşımüttəfiq, təbii qaz və neft mənbəyidir. İran isə ErmənistandaCənubi Qafqazda Qərbin və Türkiyənin artan təsirinə qarşı "stratejibalans" yaratmaqda vasitələrdən biri qismində görür.
Fəqət Tehran-İrəvan təmasları birmənalı deyil. İran Azərbaycanınərazi bütövlüyünü dəstəklədiyini açıq şəkildə bəyan etsə də, eynizamanda regionda Türkiyə və İsrailin "mövcudluğunun artmasından"narazılığını bildirir. Bu ikili yanaşma Ermənistanı İranın regionalambisiyalarını həyata keçirmək üçün bir alətə çevirir.
Bəhs etdiyimiz kontekstdə “Müqəddəs Mübarizə” hərəkatının lideriarxiyepiskop V.Qalstanyanın İrana səfəri ictimai etimad vədiplomatik normalar üçün ciddi sınaq hesab edilə bilər.
Qeyri-rəsmi mənbələrə görə, V.Qalstanyan İranın yüksək vəzifəlirəsmiləri ilə qapalı görüşlər keçirib. Görüşlərin mövzusu tamamiləgizli saxlanılır. Amma bu səfərin sirri bir sıra suallar doğurur:Erməni müxalifətinin lideri Tehranda nələr müzakirə edə bilər ki,bu, siyasi və strateji maraqlar olmasın?
İran sərhədlərində müxalifət hərəkatlarını birbaşadəstəkləməkdən çəkinir, çünki qeyri-sabitlikdən ehtiyatlanır. Amma“Müqəddəs Mübarizə” hərəkatı Tehran üçün Ermənistan hökumətinətəzyiq göstərmək üçün güclü bir vasitəyə çevrilə bilər. Maliyyə vəya logistik dəstək müqabilində İran Ermənistanın mövcud enerji vənəqliyyat siyasətinin qorunmasına zəmanət tələb edə bilər.
Digər tərəfdən, Tehran V.Qalstanyandan istifadə edərək etirazfəallığını zəiflətməyə çalışmış ola bilər. Unutmayaq ki, İranaCənubi Qafqazdakı regional proseslərə nəzarəti qorumaq və yenimünaqişələrin qarşısını almaq üçün Ermənistanda sabitliklazımdır.
Hazırda Ermənistan-İran münasibətləri maraqların toqquşduğu birdöyüş meydanıdır - burada sadəlövh illüziyalar üçün yer yoxdur.V.Qalstanyanın səfəri İranın Cənubi Qafqazda təsirini gücləndirməküçün hər hansı vasitəyə əl atmağa hazır olduğunu göstərən daha birəlamətdir. Ermənistan isə Rusiya, İran, Qərb və daxili böhranlararasında tarazlıq saxlayaraq, çox yüksək mərc oyununda alətəçevrilmək riski ilə üz-üzədir.
Bu susqunluq, qeyri-müəyyənliklər və gizli təhdidlərlə doluşəraitdə Ermənistan qərar verməlidir: qonşularının ambisiyalarınaxidmət edən bir vasitə olmaq, yoxsa öz tarixini – ədalətli, açıq vədiktatlardan azad bir tarix – yazmağa başlamaq.
Səfərin pərdəarxası istənilən olsa da, həm “Müqəddəs Mübarizə”hərəkatının, həm də Qalstanyanın liderlik bacarığının zəiftərəflərini üzə çıxaran bir sınaq oldu. V.Qalstanyan mənəvi liderstatusunu itirərək, mənəviyyatla siyasi maraqlar arasında tarazlıqaxtaran bir fiqura çevrildiyini aşkar göstərdi.
Bundan başqa, rəsmi Tehranın Azərbaycanla münasibətlərisərinləşdirməməyə çalışdığını da nəzərə alsaq, V.Qalstanyanınsəfəri aşkar Qərbə meylli siyasət yürüdən Nikol Paşinyana yenitəzyiq elementinə də çevrilə bilər.
Sirr deyil ki, V.Qalstanyandan Rusiya aktiv istifadə etiməyə canatır və belə situasiyada Tehran geridə qalmaq istəmir.
Bütün hallarda uduzan Ermənistan və ermənilər olacaqlar, çünkinövbəti dəfə marionetka olmağa könüllü razılıq veriblər.
