Zəngəzur dəhlizi, Cənubi Qafqazda mühüm strateji və iqtisadi əhəmiyyətə malik bir nəqliyyat və kommunikasiya layihəsidir. Bu dəhliz, Azərbaycanı Naxçıvan Muxtar Respublikası vasitəsilə Türkiyə ilə birləşdirərək regionda yeni logistika imkanları yaradır. Layihə, xüsusilə də İkinci Qarabağ müharibəsindən sonra imzalanan 2020-ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli bəyanata əsaslanır və bölgədə uzunmüddətli sülh və əməkdaşlığa töhfə verməyi hədəfləyir.
Tarixi və Strateji Əhəmiyyəti
Sovet hakimiyyəti tərəfindən Zəngəzurun Ermənistana verilməsiylə, Azərbaycanla Naxçıvan arasındakı birbaşa əlaqənin kəsilməsi və daha sonralar Azərbaycanın Naxçıvanla coğrafi əlaqəsinin məhdud olması səbəbindən Zəngəzur dəhlizi ideyası hər zaman aktual olmuşdur.
Ermənistanın Zəngəzur dəhlizinin öz suverenliyinə təhlükə yarada biləcəyini iddia etməsinin, həmçinin bu dəhliz vasitəsilə Azərbaycanla Naxçıvan arasında birbaşa əlaqə təmin edilməsinin Ermənistanın ərazi bütövlüyünə xələl gətirə biləcək element kimi təqdim olunmasının heç bir ciddi dayağı yoxdur, əksinə bu dəhliz, həm regionun ticarət potensialını artırmaq, həm də regiondakı ölkələr arasında münasibətləri normallaşdırmaq üçün əhəmiyyətli layihə hesab olunur.
Fərqli reaksiyalar
Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxan tərəflər əsasən Ermənistan və onun müttəfiqləri, həmçinin bəzi beynəlxalq dairələrdə fərqli maraqları olan ölkələrdir. Bu qarşıdurmaların arxasında siyasi, iqtisadi və geosiyasi səbəblər dayanır.
Geosiyasi rəqabət fonunda, bu layihənin, regionda Türkiyə, Azərbaycan və Rusiyanın təsirini artıracağı düşünüldüyü üçün bəzi ölkələr bu güc dəyişməsindən narahatdır. Dəhliz, Cənubi Qafqazda nəqliyyat və iqtisadi əlaqələri dəyişə bilər ki, bu da bəzi tərəflərin maraqlarına uyğun gəlmir.
Ermənistan və erməni diasporu
İlk növbədə Ermənistan, dəhlizin öz nəzarətindən çıxaraq müstəqil bir koridora çevriləcəyindən narahatdır və buna görə layihəni qəbul etməkdə tərəddüd edir.
Eyni zamanda, Ermənistan tərəfi Zəngəzur dəhlizini bölgədə Azərbaycanın strateji üstünlük əldə etməsi kimi görür və bu layihənin həyata keçirilməsini ləngitməyə çalışır.
Erməni diasporu da, Zəngəzur dəhlizinə qarşı aktiv şəkildə çıxış edir və beynəlxalq səviyyədə bu layihəyə qarşı lobbiçilik fəaliyyəti aparır, dəhlizin Ermənistana mənfi təsir göstərəcəyini iddia edirlər.
İran
İran, son iki ildə Zəngəzur dəhlizinin reallaşmasını öz regional təsirinə təhdid kimi qəbul edir və bu dəhlizin, onun Ermənistan vasitəsilə Qafqazdakı tranzit rolunu zəiflətməsindən çəkinirdi.
Bununla yanaşı, İran, Zəngəzur dəhlizi vasitəsilə Azərbaycanın Türkiyə ilə birbaşa əlaqəsinin möhkəmlənməsini və bunun regional güc balansını dəyişə biləcəyindən də narahatlığını ortaya qoyur.
Bu dəhlizinin fəaliyyətə başlamasıyla, beynəlxalq ticarət marşrutlarının dəyişməsi labüd görsənir, buna görə də İran Cənubi Qafqazdakı ticarət tranzit marşrutları və gəlirlərinin azalmasından ehtiyat edir.
Rusiya
Regionda əsas vasitəçi rolunu qoruyub saxlamağa çalışan Rusiya, Zəngəzur dəhlizi məsələsində balanslı yanaşma nümayiş etdirməyə çalışsa da, bəzi rus dairələri bu layihəni Qərbin və Türkiyənin təsirinin artması kimi qiymətləndirir və Rusiyanın nəzarətində olan digər tranzit yollarının zəifləməsindən ehtiyat edir.
Qərb ölkələri
Ermənistanla tarixi əlaqələrinə və erməni diasporunun təsirinə görə Zəngəzur dəhlizinə tənqidi yanaşan Fransa, bu layihəni Azərbaycanın və Türkiyənin strateji gücünü artıracaq bir addım kimi görür.
ABŞ və bəzi Avropa ölkələri regionda yeni balans yaranması ehtimalını diqqətlə izləyir. Onlar Türkiyə və Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı təsirinin genişlənməsini istəməyərək layihəyə ehtiyatla yanaşır.
Zəngəzur dəhlizinin əsas istiqamətləri
Zəngəzur dəhlizi, Cənubi Qafqaz regionunun inteqrasiya olunmuş inkişafında mühüm rol oynaya biləcək strateji layihədir. Bu layihənin həyata keçirilməsi, bölgədə sabitlik, əməkdaşlıq və rifahın təmin olunmasına xidmət edəcək.
Nəqliyyat
Dəhlizdə avtomobil yolları və dəmir yolu xətləri nəzərdə tutulur. Bu, nəqliyyatın sürətlənməsinə və lojistik xərclərin azalmasına şərait yaradacaq.
Zəngəzur dəhlizi, Azərbaycanın əsas ərazisini Naxçıvan Muxtar Respublikası və Türkiyə ilə birləşdirərək, ölkənin daxili əlaqələrini bərpa etməklə bərabər, Azərbaycanın, Türkiyənin, Rusiyanın və Ermənistanın bu dəhlizdən istifadə edərək iqtisadi və nəqliyyat sahəsində daha sıx əməkdaşlıq qurması üçün şərait yaradacaq.
Ticarət
Bu dəhliz, həm, Azərbaycan və Türkiyə üçün yeni iqtisadi ticarət yollarının açılmasına təkan verəcək, həm də Çin və Avropa arasında da ticarət əlaqələrini daha da gücləndirəcək.
Beynəlxalq Şimal-Cənub Nəqliyyat Dəhlizinin bir qoluna çevriləcək Zəngəzur dəhlizi, Avropa ilə Asiyanı birləşdirən ən qısa və iqtisadi cəhətdən sərfəli nəqliyyat yolu kimi çıxış edəcək və daha geniş ticarət şəbəkələrinin yaranmasına dəstək olacaq.
Malların daşınma müddəti və nəqliyyat xərcləri azalacaq, bu da region ölkələri üçün iqtisadi mənfəət deməkdir.
Enerji təchizatı
Dəhliz enerji infrastrukturu üçün də əhəmiyyətlidir. Enerji xətləri vasitəsilə regionda enerji təminatının yaxşılaşdırılması nəzərdə tutulur.
Zəngəzur dəhlizinin, qaz və neft boru kəmərləri üçün yeni imkanlar yaradaraq enerji ixracının artmasına vasitəçi olması, bu dəhlizi, Avropa üçün yeni enerji təchizat mənbəyinə də çevirə bilər.
Ekoloji və Turizm Potensialı
Zəngəzur dəhlizi, yalnız iqtisadi deyil, həm də turizm baxımından diqqətəlayiqdir. Dəhlizin keçdiyi dağlıq ərazilər öz təbii gözəllikləri ilə məşhurdur və regionu ekoturizm üçün cəlbedici məkana çevirə bilər.
Xüsusən, Dağlıq Zəngəzur bölgəsi, təbii gözəllikləri ilə turizm üçün cəlbedici məkan ola bilər.
Zəngəzur dəhlizi, həmçinin region ölkələri arasında qarşılıqlı mədəni əlaqələrin inkişafına da kömək edəcək.
İqtisadi İnkişaf və İş Yerləri
Dəhliz boyunca infrastruktur layihələri (yollar, dəmir yolları və enerji xətləri) yerli əhali üçün yeni iş yerlərinin açılmasına səbəb olacaq, o cümlədən, xarici sərmayədarların regiona marağı artacaq və dəhliz boyunca yeni sənaye və xidmət sektorlarının inkişafına şərait yaranacaq.
Geosiyasi Sabitlik
Dəhlizin fəaliyyətə başlaması ilə region ölkələri arasında iqtisadi bağlılıq artacaq və bu, münaqişə ehtimallarını daha da azaldacaq.
Dəhliz, Azərbaycan və Türkiyə arasında birbaşa əlaqəni təmin edərək strateji tərəfdaşlığı daha da möhkəmləndirəcək və eyni zamanda, Rusiya, Türkiyə, İran və Qərb bu dəhlizdən müəyyən mənfəət əldə edərək regionda balansı qoruya biləcək və beləliklə çoxqütblü maraqların təmini baş tutacaq.
Çağırışlar və Perspektivlər
Zəngəzur dəhlizinin həyata keçirilməsi ilə bağlı müəyyən siyasi və texniki çağırışlar mövcuddur.
Zəngəzur dəhlizinə qarşı çıxan tərəflər, bu layihəni öz maraqlarına təhlükə kimi görsələr də, dəhlizin reallaşması, region üçün mühüm strateji və iqtisadi imkanlar təqdim edir.
Zəngəzur dəhlizinin ən böyük töhfəsi, Cənubi Qafqaz regionunda nəqliyyat, iqtisadi əməkdaşlıq və geosiyasi stabilliyin gücləndirilməsi olacaq. Bu dəhliz, təkcə Azərbaycan və Türkiyə üçün deyil, həm də regionda yerləşən bütün ölkələr üçün strateji və iqtisadi üstünlüklər vəd edir.
Elnur MƏCİDLİ
Elnur Məcidli 
