Bakı. Trend:
Dünyanın ən populyar nəşrlərindən olan "Forbes" -daAzərbaycanın mina problemi və bu sahədə görülən işlər haqqındaməqalə yayımlanıb. Məqalədə Azərbaycan Respublikası MinatəmizləməAgentliyi (ANAMA), Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondu (BAMF) və"Sülhün Kökləri" ("Roots of Peace"), eləcə də minatəmizləməfəaliyyəti ilə məşğul olan təşkilatların birgə fəaliyyəti,minalardan təmizlənmiş torpaqların kənd təsərrüfatına qaytarılmasıvə üzüm bağlarının salınması təşəbbüsləri xüsusi vurğulanır.Yazıdan aydın olur ki, xanım Heidi Kühnun ANAMA və BAMF iləəməkdaşlıq çərçivəsində Azərbaycana səfərləri mina problemininhəllinə qlobal diqqətin artırılmasına xidmət edir. Məqalə,həmçinin, Qarabağda bərpa layihələrinin reallaşdırılması vəbölgənin potensialının dünya ictimaiyyətinə tanıdılması məqsədinidaşıyır.
Əlim titrəyə-titrəyə qələmdəm yapışdım və "AB-pozitiv" sözləriniziyarətçi qeyd dəftərinə yazmağa başladım — hər bir hərəkət, sükutiçində ifadə olunmayan həqiqətin sarsıdıcı təsdiqi idi. Ürəkdöyüntülərimin səsi yaxınlıqda gözləyən iki təcili yardım maşınınınmotorlarının səbirsiz mırıltısını boğurdu.
Mən, həqiqətən, bunu edirdim.
Hələ bir ay əvvəl 2023-cü il Dünya Ərzaq Mükafatı laureatı və"Sülhün Kökləri" adlı qeyri-hökumət təşkilatının vizyoner qurucusuHeidi Künla tanış olmuşdum. 25 il ərzində bu təşkilat müharibəninyaralarını ümid toxumlarına çevirmiş, minalanmış əraziləriməhsuldar kənd təsərrüfatı torpaqlarına çevirmək üçün yorulmadançalışır. Sadə, lakin dərin bir formula ilə – "minaları təmizlə,yenidən ək, bərpa et" ."Sülhün Kökləri" dünyanın müxtəlifregionlarında minalardan təmizləmə komandaları ilə əməkdaşlıqetmiş, müharibədən zərər çəkmiş ərazilərdə suvarma sistemlərini,infrastrukturu və becərilən torpaqları bərpa etmişdir. Bu, təkcətorpağı yox, həm də icmaların ləyaqətini və gələcəyini də bərpaedən missiyadır.
Heidi ilə Borlauq Dialoqunda — Ayova ştatında Dünya ƏrzaqMükafatı Fondunun hər il keçirilən ərzaq təhlükəsizliyikonfransında — tanış olduq və tanışlığımızın ilk dəqiqələrindənetibarən aramızda sarsılmaz bağ yarandı.
Bir neçə həftə sonra Azərbaycanın ev sahibliyi edəcəyi BMT-ninİqlim Konfransı — COP 29 çərçivəsində hər ikimizin iştirakedəcəyini öyrəndikdə, Heidi mənə "Mənimlə birgə ol," dedi vəməqsədli intonasiya ilə əlavə etdi — "Dağlıq Qarabağın minalanmışsahələrində gəzmək üçün."
Ermənistan və Azərbaycan arasında illərlə davam edən ərazimünaqişəsinin yaraladığı bu torpaqlar bir vaxtlar öz məhsuldar kəndtəsərrüfatı mənzərələri ilə tanınırdı. Dağlıq Qarabağın münbittorpaqları və özünəməxsus iqlimi bir zamanlar üzümçülük sahəsindəuğur qazanmış və ildə təxminən 160,000 ton üzüm istehsal ediləninkişaf edən bu kənd təsərrüfatı sektorunu dəstəkləmişdi. Bu,regionun zəngin potensialının bariz nümunəsidir.
Heidi minalarla örtülmüş sahələrin geniş üzüm bağlarınaçevriləcəyi gələcəyi təsvir edirdi. O, bunu bir xəyalsevərinehtirası və bir ananın qətiyyəti ilə"Minalardan Üzümlüklərə"adlandırırdı. O, təhlükənin olduğu yerlərdə yaşıl üzüm tənəklərini,ümidsizliyin yerində isə ümid toxumlarını təsəvvür edirdi.
"Üzüm tənəyi qədimdən bəri sülhün simvoludur. Üzüm tənəyininmeyvəsi olan üzüm, kişmiş və keyfiyyətli şərab isəbizi ayırandeyil, birləşdirən ortaq toxumlarımızı təmsil edir" .
Beləliklə, bir ay sonra, özümüzü Beynəlxalq Avrasiya MətbuatFondunun (BAMF) qara rəngli SUV avtomobilinin arxa oturacağındatapdıq. Bakıdan Ağdama doğru dörd saatlıq yolu qət edərkənavtomobil yavaş-yavaş irəliləyirdi. İşimizin ciddiliyi aramızdakıgülüş və pıçıltı ilə bölüşülən etiraflarla yumşalırdı.Bir-birimizin əllərindən bərk-bərk tutmuşduq. İki ana olaraq,qəlbimiz qətiyyətlə dolu idi və övladlarımız haqqında danışırdıq —ortaq insanlığımız yaxınlaşan təhlükənin kölgəsi altında açıq-aşkargörünürdü.
Avtomobilin ön oturacağında BAMF-ın prezidenti Umud Mirzəyevoturmuşdu. Sakit gücü və təvazökar qətiyyəti ilə qarşıdakısəfərimizi təmin edirdi. Təkcə Azərbaycanda minatəmizləmə səyləriniyorulmadan irəlilədən və daha təhlükəsiz bir gələcəyə çağıran birQHT rəhbəri yox, həm də üzümçü ailədə doğulmuş Qarabağlı idi. Heidiilə onun arasındakı bağ, ortaq məqsəd və bərpa inancı iləmöhkəmlənmiş və onların hər ikisinin bərpa etməyə can atdığı torpaqqədər davamlı dostluğa çevrilmişdi.
Əvvəlki ziyarətlərindən birində, Heidi və Mirzəyev TərtərdəkiBAMF ofislərində birlikdə torpağın üzərində diz çökərək simvolikolaraq bir üzüm tənəyi əkmişdilər. Bu sadə, lakin dərin məna kəsbedən hərəkət idi — dağıntılardan sonra belə həyatın yenidən başlayabiləcəyinə sözsüz vəd idi. Avtomobilimiz Ağdamın təhlükəlisahələrinə doğru irəlilədikcə, Mirzəyevin sabit və möhkəm duruşuhəmin vədin yükünü daşıyırdı.
Qarşımızdaki Ağdam- bir zamanlar canlı bir şəhər mərkəzi indimüharibənin çirkin izlərini üzə çıxarırdı. 1988-ci ildə başlayan vəaltı il davam edən amansız müharibə nəticəsində erməni qüvvələriərazinin nəzarətini ələ keçirmiş, 2020-ci ildə isə 44 gün davamedən yeni döyüşlər nəticəsində Azərbaycan torpaqlarının böyükhissəsini geri qaytarmışdı. Ərazidə qalan evlərin qalıqları,sümükləşmiş avtomobillər və boş sahələr müharibənin dağıdıcıtəsirinin ürəkağrıdan şahidlərinə çevrilmişdi.
Lakin bu viran qalmış ərazinin altında Azərbaycanın qədimşərabçılıq ənənələrinin dərin köklərinin dayandığı tarix yatır.Ağdam yaxınlığında aparılan arxeoloji qazıntılar, 3,500 il əvvələaid üzüm toxumları və daşlaşmış gil qablar ortaya çıxarmışdır. Birzamanlar Azərbaycana məxsus unikal üzüm sortlarının yetişdirildiyibu torpaqlar, itirilmiş dəyərlərin kədərli xatırladıcısı olmaqlayanaşı, yenidən çiçəklənə biləcək bir gələcəyin rəmzidir.
Prezident İlham Əliyevin xüsusi nümayəndəsi Elçin Əmirbəyovlaapardığım müzakirələr müharibənin dəhşətli təsirlərini göz önünəsərdi. Azərbaycan dünyada ən çox minalanmış beş ölkədən biridir;1990-cı illərdən bəri yerləşdirilmiş 1.5 milyondan çox mina vəpartlamamış sursat 12,000 kvadrat kilometr – Azərbaycanın 13%-ni –çirkləndirmişdir. Son 30 il ərzində Azərbaycanda mina qurbanlarınınümumi sayı minlərlə ölçülür və 2020-ci ildən bəri 382 mina qurbanıqeydə alınıb.
“Bu yalnız minalarla bağlı deyil,” — deyə o, ciddi səs tonuyladedi, — “bu, həm də bu bəladan həyatını itirən günahsız insanlarhaqqındadır.”
Azərbaycan iqtisadiyyatına və ərzaq təhlükəsizliyinə vurulan ənağır zərbə, hazırda münaqişənin izləri səbəbilə istifadəyə yararsızsayılan geniş və boş torpaqlardan qaynaqlanır. Bu torpaqların 60%-idüzənlik və münbit kənd təsərrüfatı sahələridir. Xarici İşlərNazirliyinin hesabatına əsasən, “minaların və digər partlamamışhərbi sursatların mövcudluğu torpaq səthini, bitki örtüyünü, suyunsızmasını və axınını ciddi şəkildə pozmuş və dəyərli kəndtəsərrüfatı torpaqlarının böyük sahələrini əlçatmaz vəziyyətəgətirmişdir.”
Sarcalı kəndində yerləşən ANAMA bazasında, həmin ərazidəminaların təmizlənməsi üzrə ANAMA bölməsinin rəhbəri XalidZülfuqarov və BAMF-ın Əməliyyatlar üzrə Meneceri ŞahinAllahverdiyev şəhərin yenidən qurulması və regional inkişaf vəməskunlaşma mərkəzi kimi bərpası istiqamətində görülən işləritəsvir etdilər.
2024-cü ilin ortalarına qədər 145,700 hektardan çox ərazitəmizlənmiş, 32,581 piyada əleyhinə mina və 19,666 tank əleyhinəmina da daxil olmaqla, 122,000-dən çox partlayıcı maddəzərərsizləşdirilmişdir. Buna baxmayaraq, çirklənmiş ərazilərin cəmi13%-dən az bir hissəsi təmizlənmişdir ki, bu da qarşıda duranproblemin miqyasını açıq şəkildə göstərir.
“Mina təmizləmə səyləri baha başa gəlir və inkişaf etmiştexnologiya, peşəkar işçi qüvvəsi və davamlı beynəlxalq dəstəktələb edir,” — deyir Mirzəyev. — “Təcili investisiyalar olmadandavam edən ekoloji pozuntular artmağa davam edəcək,biomüxtəlifliyə, təbii ekosistemlərə və bu resurslara arxalananicmaların dolanışığına təhlükə yaradacaq. Minatəmizləmə işlərinisürətləndirmək yalnız humanitar zərurət deyil, həm də planetimizinbiosferinə daha çox ziyan vurulmasının qarşısını almaq üçün ekolojiimperativdir.”
2021-ci ilin iyun ayında Ermənistandan təqdim olunan minaxəritəsi yalnız Ağdamda 97,000 minaların mövcudluğunu ortayaçıxartmışdı. 2023-cü ildə ANAMA-nın koordinasiyası altında BMTİnkişaf Proqramı (UNDP), BAMF, Mina Məsləhət Qrupu (MAG) və APOPOilə əməkdaşlıq çərçivəsində mina təhdidini azaltmaq və əraziniməskunlaşdırmaq üçün bir layihəyə start verdi. 2024-cü ildə busəylər təkcə Ağdamda təxminən 3,000 minanın zərərsizləşdirilməsinədəstək oldu.
Ağdamın kimsəsiz genişlikləri boyunca, Nəmirli kəndindəçəpərlənmiş bir əraziyə çatdıq. Burada qan qruplarımızı qeyd etdik,standby vəziyyətdə olan təcili yardım maşınlarını ötüb keçdik vəmünaqişədən qalmış qalıqlarla dolu taxta qutuların qarşısındadayandıq. Elə burada 14 kişi mina təmizləyən işçilə tanış olduq,onlar öz işlərini davam etdirirdilər. Daha sonra BAMF-ınofislərində 9 qadın minaaxtaranla tanış olduq — bu, təhlükə dolusahələri ümid mənzərələrinə çevirmək üçün davamlılıq və ortaq əzminsəssiz, amma parlaq nümunəsi idi.
Nəmirli kəndində kiçik, müvəqqəti çadırın altında biz büzüşmüşbarmaqlarımızı isidə bilmək üçün qaynar çay stəkanlarını tutarkən,MAG-ın nümayəndəsi Ramin Qədimli öz hekayəsini bölüşürdü. Həmtərcüməçi, həm də şahid kimi çıxış edən Ramin, 2020-ci ildəki altıhəftəlik müharibənin təsirlərindən bəhs etdi. Həmin dövrdə Bakıpolisində çalışan və bir çox gəncin əsgər kimi cəbhəyə göndərildiyiİsmayıllı rayonundan olan Ramin, müharibənin amansız nəticələrinibirbaşa görmüşdü. "Bir çox dostumu itirdim, digərləri isə ağıryaralandı. O vaxtki xəbərlər fasiləsiz və ürəkağrıdan idi".
Ramin dedi ki, MAG-ın dünyanın müxtəlif yerlərində təmizlədiyiərazilərin əksəriyyəti kənd təsərrüfatı torpaqlarıdır. Bu, minatəmizləmənin yalnız təhlükəsizlik və sağ qalma ilə yox, həm dədolanışıqla bağlı olduğunu xatırlatdı. Gizli partlayıcılardan azadedilən bu sahələr yenidən icmaları qidalandıra bilər, dolanışığıləyaqətlə və məqsədlə bərpa edə bilər. Təmizlənmiş torpaqlarfermerlərə əkinçiliklə məşğul olmaq, suvarma sistemlərini bərpaetmək və yerli iqtisadiyyatları canlandırmaq imkanı yaradır. Hərminatəmizlənmə daha güclü ərzaq təhlükəsizliyi və münaqişədənyaralanmış bölgələrdə dayanıqlı inkişaf və davamlı ərzaq sistemləriüçün bir addım deməkdir.
"Global Environmental Change" jurnalında dərc edilmiş biraraşdırmaya görə, post-Sovet dövründə Qafqaz regionunda kəndtəsərrüfatı torpaqlarının tərk edilməsinin üçdə biri müharibə iləəlaqədardır ki, bu da qismən minaların mövcudluğundanqaynaqlanır.
Heidi Künün xatirələrindən ibarət "Canlanan Torpaq:MinalardanÜzümlüklərə. Bir Qadının Dünyanı qorumaq missiyası" kitabınayazdığı ön sözdə Kraliça Nur minaları “yavaş hərəkətli kütləviqırğın silahları” kimi təsvir edir. O yazır: “Onlar münaqişə başaçatdıqdan çox sonra da insanların, heyvanların həyatını məhv edirvə qiymətli kənd təsərrüfatı torpaqlarını girov saxlayır.”
Bu, Dağlıq Qarabağdakı müharibənin mirasıdır.
Heidi ilə mənim onun “sülh izləri” adlandırdığı addımlarıyenidən izləməyimizdən bir il yarım əvvəl, o, Azərbaycanın Bakışəhərində Alfred Nobelin şəxsi evində dayanaraq 2023-cü ilin DünyaƏrzaq Mükafatına layiq görüldüyünü rəsmi şəkildə öyrənmişdi. Buxəbəri almazdan cəmi iki gün əvvəl, Nobel tərəfindən ixtira edilmişdinamiti dağıntı üçün yox, Dağlıq Qarabağda altı tank əleyhinəminanı zərərsizləşdirmək üçün istifadə etmişdi. O an tarixi vəməqsəd birləşdi: müharibənin simvolu həyata dönüş alətinəçevrildi.
2023-cü ildə Azərbaycan “Minasız dünya” ideyasını 18-ci MilliDayanıqlı İnkişaf Məqsədi olaraq elan etdi və bu cəsur ideyanıBMT-nin 2030-cu il Gündəliyi ilə uzlaşdırdı. Minalar sadəcəmünaqişənin qalıqları yox onlar həyatın özünə maneədir, münbittorpaqları əlçatmaz edir və qlobal və yerli icmalar üçün ərzaqtəhlükəsizliyinin həyat xəttini kəsir.
Lakin problemin miqyası qlobal hərəkəti tələb edir. ElçinƏmirbəyovun sözlərinə görə, 2020-ci ildən bəri genişmiqyaslıminatəmizləmə səylərinə sərf olunan resursların yalnız 5%-i xariciyardımların payına düşür. Beynəlxalq dəstəyin artırılması,minatəmizləmə əməliyyatlarını sürətləndirmək və 800,000 məcburiköçkünün uzun müddət əvvəl tərk edilmiş evlərinə təhlükəsizqayıtmasını təmin etmək üçün təcili şəkildə lazımdır.
Ağdamda, Dağlıq Qarabağda və dünyanın 60 ölkəsində torpağınaltında gizlənmiş təxminən 110 milyon minanın qaldığısaysız-hesabsız bölgələrdə bərpa vədini torpağın özü qoruyur, şəfatapacağı günü gözləyir.
Heidi ilə mən səssiz bir andla bağlanmışdıq: qorxuya qarşıbirlikdə dayanmaq, başqalarının cəsarət etmədiyi yerlərdətəhlükəsizlik yolları açmaq və münaqişə ilə susdurulanlarınsəslərini irəliyə daşımaq.
Bu, dərhal və dərin bir bağ idi — iki ananın ümidləri iləqidalanan bir bağ. Torpaq üçün ümid. Övladlarımız üçün ümid.Minaların əvəzində güclü və möhkəm üzüm tənəklərinin çiçəklənəcəyibir dünya ümidiylə.
