Qara Ölüm: Taunun tarixdə qoyduğu izlər
14-cü əsrin ortalarında Avropada başlayan və tarixin ən ölümcül pandemiyalarından biri olan "Qara Ölüm" milyonlarla insanın həyatına son qoydu. Törədicisi Yersinia pestis bakteriyası olsa da, bu vəba xəstəliyi infeksion xəstəliklərin yayılma dinamikasının ilkin nümunəsi sayılır. Xəstəlik əsasən gəmiricilərin - xüsusilə siçovulların daşıdığı bitlər vasitəsilə yayıldı. Vəba Avropa əhalisinin təxminən üçdə birini (təqribən 25 milyon nəfəri) öldürdü. Xəstəlik Avropanın iqtisadi və sosial quruluşunu kökündən dəyişdi. Kənd təsərrüfatı iflic oldu, şəhərlər boşaldı və işçi qüvvəsinin azlığı səbəbilə feodal sistem zəiflədi.
Maraqlı faktlar:
• Xəstəlik Çin və Orta Asiyada başlamış və ticarət yolları vasitəsilə Avropaya yayılmışdır.
• İnsanlar xəstəliyi "tanrının cəzası" hesab edir, kütləvi dini mərasimlər və hətta cadugərliklə mübarizə kimi primitiv tədbirlər həyata keçirirdi.
Bu hadisə tarixdə yoluxucu xəstəliklərin ilk genişmiqyaslı nümunəsi idi və virusların yayılmasının nə qədər sürətli ola biləcəyini göstərdi.
İspan Qripi: Müasir pandemiyaların əsası
1918-1919-cu illərdə yayılan İspan qripi müasir pandemiyaların ən tanınmış nümunələrindən biridir. A(H1N1) virusunun törətdiyi bu xəstəlik bir ilə təxminən 50 milyon insanın ölümünə səbəb oldu, bu rəqəm Birinci Dünya Müharibəsində ölənlərin sayını xeyli üstələyir. Xəstəlik əsasən gənc, sağlam fərdləri hədəf alırdı, çünki güclü immun sistemi olan şəxslərdə sitokin fırtınası adlanan ağır reaksiya meydana gəlirdi. Bu fenomen immun sistemin öz bədəninə qarşı həddindən artıq reaksiya verməsi nəticəsində baş verirdi.
Fəsadlar:
• Müharibədən təzəcə çıxmış dünyanın iqtisadiyyatı daha da zəiflədi.
• Şəhərlərdəki kütləvi ölüm səbəbilə ictimai nizam pozuldu, xəstəxanalar dolub-daşdı.
• Virusun öldürücülüyü hətta Avropanın ən inkişaf etmiş səhiyyə sistemlərinin belə öhdəsindən gələ bilməyəcəyini göstərdi.
Maraqlı faktlar:
• Virusun adı İspan qripi olsa da, əslində xəstəlik İspaniyada başlamamışdı. İspaniya Birinci Dünya Müharibəsində neytral ölkə idi və oradakı qəzetlər sərbəst şəkildə xəstəlik xəbərlərini yayırdı. Bu səbəbdən insanlar onun İspaniyadan gəldiyini zənn edirdi.
• Qripi tamamilə nəzarət altına almaq mümkün olmadı, lakin təbii immunitet və mutasiya prosesi onun təsirini azaltdı.
Ebola: Qorxunun üzü
1976-cı ildə Afrikanın Zair (indiki Konqo Demokratik Respublikası) bölgəsində kəşf edilən Ebola virusu insanlar üçün ən təhlükəli zoonotik viruslardan biri olaraq qalır. Ebola virusunun əsas yayılma üsulu birbaşa təmasdır: xəstələrin qanı, bədən mayeləri və ya yoluxmuş əşyalar vasitəsilə insanlara keçir. 2014-2016-cı illərdə Qərbi Afrikada baş verən Ebola epidemiyası insan həyatına ağır zərbə vurdu. Bu dövrdə 11,000-dən çox insan öldü, 28,000-dən çox insan isə yoluxdu. Xəstəliyin ölüm nisbəti 50-90% arasında dəyişirdi.
Epidemiyanın təsirləri:
• Yerli səhiyyə sistemləri çökdü, çünki tibbi resurslar kifayət qədər deyildi.
• Qorxu və panika səbəbilə bir çox insan xəstəxanalardan qaçır, nəticədə virus daha sürətlə yayılırdı.
• Beynəlxalq yardımlar gecikdi, lakin son mərhələlərdə vaksinlərin hazırlanması vəziyyəti stabilləşdirdi.
Maraqlı fakt:
• Ebola virusu ilk dəfə Zair çayına yaxın bir kənddə aşkar edilmişdi. Bu səbəbdən virus çayın adı ilə adlandırıldı.
HİV/AIDS: Görünməz təhükənin sakit səsi
20-ci əsrin sonunda ortaya çıxan HİV/AIDS insanlıq üçün ən uzunmüddətli təhlükələrdən birinə çevrildi. İnsan immunitet sistemini hədəf alan bu virus adi xəstəlikləri belə ölümcül hala gətirir. Xəstəlik ilk dəfə 1981-ci ildə ABŞ-da qeydə alındı. İlk dövrlərdə elm adamları onun səbəblərini anlamırdı və bu, xəstəliklə bağlı stiqmanın artmasına səbəb oldu. Nəticədə HİV virusuna yoluxmuş şəxslər cəmiyyət tərəfindən təcrid olundu.
Statistikalar və təsirlər:
• 2023-cü ilin məlumatlarına görə, dünyada 38 milyondan çox insan HİV-lə yaşayır.
• Müasir müalicələr virusun təsirini zəiflətmiş olsa da, hələ də qlobal sağlamlıq sistemi üçün ciddi problem olaraq qalır.
HİV virusu cəmiyyətlərdə dərin sosial məsələlər - diskriminasiya, təhsil və səhiyyə çatışmazlıqları - üzə çıxardı.
COVID-19: Müasir dünyanın ən böyük dərsi
2020-ci ildə SARS-CoV-2 virusunun səbəb olduğu COVID-19 pandemiyası bəşəriyyətin viruslarla mübarizədə nə qədər kövrək olduğunu bir daha göstərdi. Çində başlayan bu virus tənəffüs yollarını hədəf alır və hava-damcı yolu ilə yayılırdı. COVID-19 təkcə sağlamlıq sahəsində deyil, həm də qlobal iqtisadiyyat, təhsil, iş həyatı və psixoloji vəziyyətlərdə genişmiqyaslı dəyişikliklər yaratdı.
Statistikalar:
• Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının məlumatına görə, pandemiya nəticəsində 2023-cü ilə qədər 6 milyondan çox insan ölüb.
• Peyvəndlər 2021-ci ildən sonra virusun yayılmasını əhəmiyyətli dərəcədə azaltsa da, tam nəzarət mümkün olmadı.
Pandemiya həmçinin beynəlxalq əməkdaşlığın əhəmiyyətini vurğuladı və səhiyyə sistemlərinin böhranlara hazırlığının artırılmasının vacibliyini ortaya qoydu.
Son zamanlar dünya yenidən yayılmağa başlayan bir virusun təsiri altında qalmaq qorxusuyla qarşı-qarşıyadır. Yeni patogenlərin ortaya çıxması və onların sürətlə yayılma potensialı bəşəriyyətin həmişə ayıq-sayıq olmasını tələb edir. Hazırda yayılmağa başlayan və diqqət çəkən viruslardan biri mövsümi qriplərdən fərqlənən, amma oxşar simptomlar göstərən metapnevmovirusdur (HMPV) Metapnevmovirus insanlarda tənəffüs yollarını yoluxduran və xüsusilə uşaqlar, yaşlılar və zəifləmiş immun sistemli insanlar üçün təhlükə yaradan bir virusdur. İlk dəfə 2001-ci ildə Hollandiyada kəşf edilən bu virusun əslində çox daha əvvəl, təxminən 50 il ərzində insan populyasiyasında mövcud olduğu düşünülür. Metapnevmovirus Paramyxoviridae ailəsinə aiddir və respirator sinsitial virusuna (RSV) yaxınlığı ilə tanınır. Bu iki virus bənzər simptomlar yaradır, amma hMPV daha az diqqət çəkir. Halbuki, dünyada bir çox tənəffüs infeksiyasının arxasında bu virus dayanır.
Yoluxma Yolları:
• İnsanlardan insana ötürülmə əsasən damcı yolu ilə baş verir (öskürək, asqırma).
• Yoluxmuş səthlərə toxunaraq virusu ağız, burun və ya göz vasitəsilə bədənə keçirmək mümkündür.
• Uşaqlar və immuniteti zəif olanlar daha çox risk altındadır.
Metapnevmovirus xüsusilə uşaqlarda və yaşlılarda aşağıdakı simptomlara səbəb ola bilər:
• Burun axıntısı, boğaz ağrısı;
• Öskürək və qızdırma;
• Ağır hallarda tənəffüs çətinliyi, bronxiolit və ya sətəlcəm.
Əsas təhlükə ondadır ki, virus xəstələrin yalnız tənəffüs yollarını təsirləndirmir, həm də digər bakterial infeksiyalara zəmin yaradır. Bu, xəstəxanaya yerləşdirmə və ağırlaşma hallarını artırır. Metapnevmovirus dünya üzrə müxtəlif tənəffüs infeksiyası epidemiyalarının 5-15%-ni təşkil edir. ABŞ-da aparılan tədqiqatlar göstərir ki, bu virus uşaqlar arasında xəstəxanaya yerləşdirmənin əsas səbəblərindən biridir.
• Uşaqlarda: hMPV daha çox 5 yaşdan kiçik uşaqlarda rast gəlinir və onların 90%-ı həyatlarının ilk illərində bu virusa yoluxur.
• Yaşlılar: Xüsusilə qocalar evlərində yayılan epidemiyalar bu qrup üçün böyük təhlükədir.
Hazırda metapnevmovirusa qarşı xüsusi vaksin mövcud deyil. Lakin bəzi əsas profilaktik tədbirlər yoluxma hallarını azaltmağa kömək edə bilər:
• Əllərin müntəzəm yuyulması və şəxsi gigiyenaya riayət olunması;
• İctimai yerlərdə xəstə insanlarla yaxın təmasdan qaçınmaq;
• Xəstəlik əlamətləri olan insanların evdə qalması və istirahət etməsi.
Dünya COVID-19 pandemiyasından sonra tənəffüs viruslarına qarşı daha həssas davranmağa başlayıb. Metapnevmovirusun təsiri kiçik görünsə də, onun geniş yayılma potensialını və ağırlaşma risklərini gözardı etmək olmaz. Hər bir fərd gigiyenik qaydalara riayət etməklə və simptomları nəzərə alaraq özünü və ətrafını qoruya bilər.
Viruslar keçmişdən gələcəyə insan həyatını təhdid edən təbii qüvvələrdir. Onların yayılma mexanizmlərini başa düşmək və onlara qarşı effektiv strategiyalar hazırlamaq, gələcək pandemiyaların qarşısını almaqda əsas rol oynayır. Hər pandemiya insanlığa həm acı dərslər verir, həm də daha güclü gələcək qurmaq üçün imkan yaradır. Viruslarla mübarizə yalnız elmi inkişafla deyil, həm də qlobal həmrəylik və əməkdaşlıqla mümkündür. Bəşəriyyət nə qədər hazırlıqlı olsa, gözlə görünməyən bu düşmənlərə qarşı bir o qədər qalib gələ bilər.
Qiymət Mahir
