Azərbaycanda ailə institutu əsas təməllərindən biri uşaqlar hesab edilir. Bir çox hallarda ailənin formalaşmasında uşağın olması ön planda durur. Uşaqların ailədəki yeri sadəcə sevgi və qayğı ilə məhdudlaşmır, eyni zamanda onların gələcəkdə ailənin iqtisadi və sosial dayağına çevriləcəyi gözləntisi də bu anlayışı gücləndirir.
Valideynlər arasında övlad tərbiyəsi məsələsi boşanmaların artması fonunda daha da aktuallaşıb. Tək valideynlərin uşaqlara baxması, sosial dəstək sistemlərinin yetərli olmaması və uşaq himayəsi ilə bağlı ölkəmizdə uzun illərdir müsbət tendensiyanın müşahidə edilməməsi diqqət çəkir. Bununla yanaşı, dövlət üçün uşaqların himayə olunması prioritet məsələ kimi qəbul edilir.
Modern.az övladını tək böyüdən valideynlər və uşaq himayəsi ilə bağlı Ailə, Qadın və Uşaq Problemləri Dövlət Komitəsinin hesabatından (AQUPDK) əldə etdiyi məlumatları təqdim edir.
Komitə bu konteksdə 2023-cü ildə sorğu təşkil edib. Sorğuda iştirak edən şəxslərin sayı 1011 nəfərdir, onların 72 faizi qadınlardır, respondentlərin əksəriyyəti Bakıda yaşayır və onların 53 faizi ali, 43 faizi orta, 4 faizi isə orta ixtisas təhsillidir. Respondentlərin ortalama yaşı isə 32-dir.
Respondetlər arasında keçirilən sorğulardan biri ailədə uşaqların tərbiyə edilməsi və böyüdülməsində tək valideynli və iki valideynli modellərə olan münasibətlə bağlıdır. "Uşağın xoşbəxt böyüməsi üçün hər iki valideynlər birgə yaşayışı vacibdir" mülahizəsinə dəstək 10 ballıq şkala üzərindən 7.81 olaraq hesablanmışdır. Fərqli sosial təbəqələr üzrə nəticələrə nəzər yetirdikdə müəyyən olunub ki, cinslər üzrə fərq təhlillərinə görə bu məsələyə dəstək səviyyəsində kişilərin (7.79) göstəriciləri ilə qadınların (7.83) göstəriciləri arasında ciddi fərq müşahidə edilməyib.
İqtisadi rayonlar üzrə təhlilə gəldikdə isə burada ciddi fərqlərin yarandığını müşahidə etmək mümkündür.
Bu düşüncəyə ən böyük dəstək Şirvan-Salyan, Qarabağ və Gəncə-Daşkəsən iqtisadi rayonların respondentlərində müşahidə etmək mümkündür. Qazax-Tovuz, Lənkəran-Astara və Mərkəzi-Aran rayon ərazisində yaşayan respondetlər isə uşağın tərbiyəsində hər iki valideynin iştirakını o qədər də mühüm hesab etmirlər.
Kənd yerlərində (8.49 bal) yaşayanlar bu mülahizəni şəhər (7.64 bal) yerlərində yaşayanlara nisbətən daha çox dəstəkləyirlər. Təhsil səviyyələri üzrə isə fikrin dəstəklənməsi demək olar ki eyni səviyyədə olub. Yaş faktoru ilə uşağın xoşbəxt böyüməsi üçün hər iki valideynlərlə birgə yaşayışın vacibliyinin dəstəklənməsi arasında hər hansı bir korrelativ əlaqə müəyyən olunmayıb.
Sorğu nəticəsində tək valideynli ailələrə münasibət isə 6.06 bal olub, bu da orta səviyyədən bir qədər yüksək olduğu müəyyənləşib. Bu mülahizəninin cavablandırılmasında kişilərin dəstəyi (6.10 bal) ilə qadınların dəstəyi (6.04 bal) arasında ciddi fərq müəyyən olunmayıb. Yəni hər iki cinsdən olan şəxslər bu mülahizəyə eyni dərəcədə münasibət bəsləyirlər.
Naxçıvan, Şərqi-Zəngəzur, Dağlıq Şirvan iqtisadi rayonları nəzərə almasaq tək valideynli ailələrə münasibətin ən yüksək olduğu iqtisadi rayonlar Şirvan-Salyan, Lənkəran-Astara və Bakı iqtisadi rayonlarıdır. Tək valideynli ailələrə ən mənfi münasibət isə Qazax-Tovuz, Quba-Qusar və Mil-Muğan iqtisadi rayonlarında müşahidə edilir. Yaşayış məntəqələri üzrə münasibət isə aşağıdakı qrafikdə təqdim edilib.
Cəmiyyətimizdə ailə institutunun ən vacib komponentlərdən biri ailədə uşaq faktorudur. Bir çox hallarda cütlüklərdə uşaqların olmaması ailənin dağılmasının əsas səbəblərindən biri kimi də göstərilməkdədir. Bir çoxları tərəfindən ailənin dayanıqlılığını müəyyən edən əsas faktor da uşağın varlığı hesab edilir. Uşaqsız ailələrə münasibət mövzusunda keçirilən sorğuda isə respondentlərin ümumi nəticəsi 10 ballıq şkala üzrə 6.24 bal təşkil edib. Bu nəticə orta göstəricidən bir qədər yuxarı hesab oluna bilər. Kişi respondentlərin qiymətləndirməsi (6.4 bal) qadın respondentlərdən (6.2 baldan) o qədər də çox fərqlənməyib.
Nümunə sayı çox az olan iqtisadi rayonları nəzərə almasaq görərik ki, uşaqsız ailələri daha yüksək dəstəkləyən respondentlər Qarabağ, Şirvan- Salyan və Bakı iqtisadi rayonlarında müşahidə edilib. Ən zəif dəstək isə Gəncə-Daşkəsən, Quba-Xaçmaz və Mil-Muğan iqtisadi rayonunda yaşayan respondentlər arasında müəyyən olunub. Gözləntilərə uyğun olaraq kənd yerlərində məskunlaşanlar uşaqsız ailələrə münasibəti daha mənfi yöndədir.
Uşaqsız ailələrə ən müsbət münasibət məhz ali təhsilli respondentlər arasında müşahidə edilib. Yaş faktoru ilə uşaqsız ailələrə münasibət dəyişəni arasında isə korrelativ əlaqə müəyyən edilməyib.
Bəzi yanaşmalara görə isə övladlığa uşaq götürmək və ya foster ailə gələcək ailə modelinin əsas trendlərindən biridir. Xüsusi ilə qadınların doğuma həvəsli olmaması və valideyn himaysindən məhrum olmuş uşaqların sayındakı artım sosial-demoqrafik problem olaraq mənfi bir fenomen kimi qarşımıza çıxsa da, uşaq evlərinin deinstitutlaşmasına da əhəmiyyətli töhfə verməkdədir. Bu sorğuda iştirak edən respondentlər övladlığa uşaq götürməyə dəstək səviyyəsi 10 ballıq şkala üzərindən 7.95 baldır. Qadın cinsindən olanların dəstək səviyyəsi (8.22 bal) kişilərdən (7.20 bal) daha yüksəkdir. Cinslər arasındakı bu fərqi statistik mənada ciddi fərq olaraq müəyyən edilir.
İqtisadi rayonlar üzrə göstəricilərdə yenə də digər cavablarda olduğu kimi ciddi fərqlər müəyyən edilib.
Nümunə sayı yetərli səviyyədə olmayan 4 iqtisadi rayonu nəzərə almasaq qrafikdəki nəticələrə görə övladlığa uşaq götürməyə münasibətə ən yüksək dəstək Şirvan-Salyan, Qarabağ, Xızı-Abşeron rayonlarından olan respondentlərdə qeydə alınıb. Ən mənfi münasibət isə Lənkəran, Mil-Muğan və Mərkəzi-Aran iqtisadi rayonlardan olan respondentlər arasında qeydə alınıb. Yaşayış məntəqələri üzrə müqayisəli təhlilə nəzər yetirdikdə isə kənd və qəsəbədə yaşayanların övladlığa uşaq götürməyə münasibəti şəhər əhalisinə nəzərən daha mənfidir. Fərq testləri kənd və şəhər əhalisinin göstəriciləri arasındakı fərqi statistik mənada ciddi olduğunu müəyyənləşdirib.
Təhsil səviyyələri üzrə göstəricilər isə aşağıdakı qrafikdə təqdim edilib:
Nəticələr onu göstərir ki, təhsil səviyyələrinin müvafiq mülahizəyə münasibətində ciddi fərqlər müşahidə edilir. Ali təhsillilər övladlığa uşaq götürməyə daha müsbət yanaşırlar. Yaş faktoru ilə övladlığa uşaq götürməyə münasibət arasında hər hansı bir əlaqə müəyyən edilib.
