Bir ölkədə həyat keyfiyyətsizdirsə, onu necə təsvir edərdiniz? Sizin üçün bir ölkəni pis edən və ya başqa sözlə, yaşanmaz hala gətirən nədir? Pis iqtisadiyyat? Davamlı səs-küy və baxımsız şəhərlər? Yoxsa sizə tamamilə yad olan bir mədəniyyətə uyğunlaşmaq məcburiyyəti? Elə bir ölkə düşünün ki, sadaladığımız bütün bu amillər var, amma heç biri əskik deyil. Yoxsulluğun, xaosun, həddindən artıq əhalinin, ağır iş şəraitinin və gigiyena çatışmazlığının hökm sürdüyü başqa bir dünya – bu, Bangladeşdir.
Cəmi 150 min km² ərazidə 170 milyon qeydiyyatlı insanın yaşadığı, idarəedilməz bir məkan. İnsanların hədsiz əhali sıxlığı səbəbilə dünyanın ən ucuz işçiləri kimi çalışdığı bir həyat var burada. Dünyanın ən böyük brendlərinin buradakı fabrikalarını gördükdə siz də çox təəccüblənəcəksiniz. Çünki eyni fabrikdə eyni məhsula Zara etiketi vurub Avropaya ixrac etdikləri kimi, eyni məhsula başqa bir etiket vurub Bangladeş bazarına çıxarırlar.
Digər tərəfdən, ölkədəki ucuz işçi qüvvəsindən istifadə edən gəmi şirkətləri istismar olunmuş gəmilərini burada kasıb insanlara sökdürərək Bangladeşin dənizlərini kimyəvi tullantılarla çirkləndirirlər. Onlar aylarla cəmi 100 dollara işləyən və səfalət içində yaşayan çarəsiz işçilərdir. Bu videoda Bangladeşdə insanların necə çətin şəraitdə yaşamağa çalışdıqlarını araşdıracağıq.
Bangladeş coğrafi olaraq Cənubi Asiyada yerləşir və bir çox insanın getmək istəmədiyi bir yerdir. Çünki Hindistanın dərhal yanında yerləşir və Cənubi Asiya bölgəsi inanılmaz dərəcədə sıx əhali ilə tanınır. İnsanlar, əgər bir ölkədə əyləncəli vəziyyətlər azdırsa və ya o mədəniyyəti başqa şəkildə öyrənə bilirlərsə, ora səfər etməyi seçmirlər.
Bangladeş də belə ölkələrdən biridir. Burada əcnəbilər rahat gəzə bilmir və hər addımbaşı izdihamla qarşılaşırlar. Məsələn, paytaxt Dəkkənin rəsmi əhalisi 15 milyon olsa da, oraya enən hər kəs dərhal bütün yerli insanların diqqət mərkəzinə çevrilir.
Bangladeşlilər olduqca mehriban və gülərüz olsalar da, bir müddət sonra hədsiz diqqət sizi yorur və oranı tərk etmək istəyirsiniz. Xüsusilə sarışın və ya açıq dərili insanlar burada çox diqqət çəkir.
İndi isə paytaxt Dəkkənin nə qədər izdihamlı olduğunu rəqəmlərlə izah edim. Bura dünyanın ən sıx məskunlaşmış 9-cu şəhəridir. Yalnız 306 km² ərazisi olan bu şəhər, paytaxt üçün olduqca kiçikdir. Bu səbəbdən Bangladeşə ayaq basan kimi bitib-tükənməyən avtomobil siqnallarını və hər addımbaşı baş verən qəzaları görəcəksiniz.
Məsələn, burada velosipedlə hərəkət edən "tuk-tuk"lar var və bu nəqliyyat vasitələri tez-tez yolları bağlayır. Hətta tuk-tuklara iki nəfər minəndə sürücünün sizi çəkməsi çətinləşir və arxadakı maşınlar daha çox siqnal verir.
Bangladeşdə olduğunuz müddətdə dərin nəfəs almamağı tövsiyə edirəm. Çünki bu ölkə 2019-cu ildə dünyanın ən çirkli havasına sahib ölkə seçilərək bir "rekorda" imza atıb. Ondan sonra isə Hindistan və Pakistan gəlir.
Bangladeşdə hava çirkliliyinin bu qədər yüksək olmasının səbəbi, əhalinin Hindistan və Pakistandan daha sıx olması və bununla əlaqəli olaraq çox sayda nəqliyyat vasitəsinin havanı çirkləndirməsidir. Bundan əlavə, işçi qüvvəsi son dərəcə ucuz olduğuna görə Avropanın böyük markaları burada fabriklər açır və bir Avropa işçisinə veriləcək maaşla burada ondan çox işçi çalışdırır.
Azərbaycandan Banqladeşə birbaşa uçuş olmadığı üçün ən yaxşı seçim tranzit reyslərdən istifadə etməkdir. Səyahət marşrutunu belə planlaşdıra bilərsiniz: bakıdan Dubaya, ordan isə Dəkkəyə. Gediş dönüş ortalama 800-900 dollar edir. Azərbaycan vətəndaşları Banqladeş vizasını əldə etməlidirlər. Vizanı Banqladeşin Türkiyədəki və ya Dubaydakı səfirliyindən və ya hava limanında Gəlişdə Viza şəklində ala bilərsiniz. Pasportunuzun etibarlılıq müddəti ən azı 6 ay olmalıdır. Əgər bu şərtləri gözə alıb yenə də getmək istəyirsinizsə, şəhərdə gəzə biləcəyiniz ən məşhur yerlərdən biri Parlament Sarayıdır. Bu saray, hekayəsi bilinməsə belə, dərhal diqqət çəkir. Səbəbi isə onun çəhrayı rəngə sahib olmasıdır.
Bura əslində İngilislərin Bangladeşi istismar etdiyi dövrlərdən qalmış bir yerdir. Çünki Bangladeş 1971-ci ilə qədər müstəqil ola bilmədi və 1991-ci ilə qədər sabit bir hökumət qura bilmədi. O dövrdə ölkədə Hindistan mənşəli milyonlarla İngiltərə tərəfdarı yaşayırdı.
Hətta bu gün Pakistanlılar Bangladeşi öz xalqı kimi görərkən, Hindistanda yaşayan milliyyətçilər həm Pakistanı, həm də Bangladeşi Hindistanın bir hissəsi hesab edirlər. Yəni bu coğrafiyada vəziyyət hələ də qarışıqdır.
İngilislər bu torpaqları istismar edib 1947-ci ildə tərk etdikdən sonra buradakı xalqları bir-biri ilə münaqişəyə sövq etdilər. Məhz o günlərdən qalan bu parlament binası bu gün muzey kimi qorunur. Saray, paytaxt Dəkkənin Buriganga çayının yaxınlığında yerləşir. Bu çay həm turistlər üçün qayıq gəzintiləri, həm də yerli tacirlər üçün yük daşıma marşrutu kimi istifadə olunur.
Əgər siz sıx şəhər həyatına öyrəşmisinizsə, bu dəfə də yeməklərlə bağlı problemlərlə üzləşəcəksiniz. Burada yeməklər həddindən artıq ədviyyatlı və kəskin dadlıdır. Demək olar ki, hər yeməkdə qırmızı istiot tozu istifadə olunur və əksəriyyəti qızğın yağda bişirilir. Hazırlanan mühit təmiz olsa belə, bu yeməklər sağlamlıq baxımından risklidir.
Yeməyə əsl ləzzət verən məqam isə Banqladeşli ustaların mümkün qədər onu çılpaq əllə servis etmələridir. Heç bir əlcək taxılmır və dırnaqların mütləq boşqablarla təmas etməsi lazımdır. Hətta yemək yeyərkən bir çox insan qaşıqdan istifadə etmir, əlləri ilə yeyir.
Zara, Gucci, Louis Vuitton, Burberry, Prada və daha bir çox məşhur marka. Demək olar ki, ağlınıza gələn bütün böyük brendlərin Banqladeşdə fabrikləri var. Bir çox insan bu markalara heyrandır və büdcəsinə uyğun gəldikdə düşünmədən onların məhsullarını alır.
Amma heç düşünmüsünüzmü ki, bu geyimlər harada və hansı şəraitdə istehsal olunur? Bu, Banqladeşli işçilərin çalışdığı böyük bir fabrikdir. Burada hər kəs, belə demək mümkünsə, avtomat silah kimi sürətlə işləyir. Kənardan baxanda sadəcə adi bir fabrik kimi görünə bilər, amma əslində bu zavod Zara-nın dünyaca məşhur məhsullarını ixrac etdiyi məkandır.
Yəni üzərinizdəki əksər Zara məhsulları əslində Banqladeşli fəhlələrin əməyi sayəsində sizə çatır. 2016-cı ildə Banqladeş ucuz işçi bazarında böyük bir irəliləyiş qazandı və Çindən sonra dünyanın ən çox üstünlük verilən istehsal ölkəsinə çevrildi. Qlobal brendlər bu ölkəyə sərmayə yatırmağa başladı və ucuz işçi qüvvəsindən istifadə edərək Banqladeşdə iş yerləri yaratdılar.
2016-cı ildən əvvəl də Banqladeş bu sahədə aktiv idi, lakin bir çox fabrik sahibləri işçi təhlükəsizliyinə əhəmiyyət vermirdi. Nəticədə ölkədə tez-tez işçi ölümləri baş verirdi. Banqladeşdə bir geyim fabrikində böyük bir faciə yaşandı. Beynəlxalq yarışlar məhz bu binalarda həyata keçirilirdi.
Amma işçilər üçün alternativ yox idi. Bu hadisələr dünya mediasında geniş işıqlandırıldı və xarici sərmayədarlar ölkəyə sərmayə qoymaqdan çəkinməyə başladılar. Hal-hazırda isə Banqladeş hökuməti vəziyyəti daha ciddi nəzarətə götürüb.
Onların əsas məqsədi qarşıdakı 50 il ərzində Çinlə birbaşa rəqabət apara bilməkdir. Artıq belə olan halda, ölkəyə xarici sərmayənin illik dövriyyəsi 34 milyard dollara çatıb. Hazırda ölkədə 1229 fabrik var və hər birində 10 mindən çox insan çalışır. Bu fabriklərdə maraqlı bir nüans var: hər mərtəbədə fərqli bir markaya məhsul hazırlanır. Məsələn, eyni parça istifadə olunaraq bir mərtəbədə American Eagle üçün məhsul istehsal edilirsə, digər mərtəbədə Banqladeşin yerli insanları üçün fərqli etiket altında bənzər geyimlər tikilir. Tekstil sektorunda çalışan biri bu sistemin Azərbaycanda da eyni olduğunu yaxşı bilir.
Markalar fərqli olsa da, məhsullar eynidir. Yəni, markalar sizə sadəcə məhsul deyil, əsasən adlarını satırlar. Banqladeşdəki bu fabrik sisteminin özü də bunun ən bariz nümunəsidir. Lakin Banqladeşdə hər kəs geyim fabriklərində olduğu kimi nisbətən təmiz iş şəraitində çalışmır. Ölkədə ən ağır iş sahələrindən biri "Shipwrecker" – gəmi sökmə sənayesidir. Banqladeş cənubda dənizlə sərhədi olan bir ölkədir. Bu səbəbdən gəmi şirkətləri işlərini burada gördürməyə üstünlük verirlər. Əməkhaqqının 100-150 dollar olduğu bir sahil ölkəsində işləmək sərfəli görünür. Lakin burada havanın və dənizin çirklənməsinin əsas səbəblərindən biri məhz bu sənayedən qaynaqlanan tullantılardır. Bir gəminin sökülməsi zamanı onlarla kimyəvi maddə və tonlarla metal tullantısı havaya və dənizə qarışır. Bu sahə dünyanın ən böyük gəmi məzarlıqlarından biridir. Kosmosdan baxıldıqda belə, bu ərazilərdə yüzlərlə gəminin sökülmək üçün növbədə olduğu görünür.
Banqladeşin Çittaqonq şəhəri ölkənin ən böyük gəmi söküntü zavodlarına ev sahibliyi edir. Bu şəhərin limanında artıq balıq belə yaşamır. Burada çalışan insanların nə qədər ağır şəraitdə işlədiklərini sözlə anlatmağa ehtiyac yoxdur – onların simasından hər şey bəllidir. Onlar davamlı olaraq zəhərli hava udur və ağır metal parçalarını çiyinlərində daşıyırlar. Çox güman ki, 20 il içində bu insanların bədənləri tamamilə iflasa uğrayacaq. Banqladeşli fəhlələrin isə bu ağır işdən başqa seçimləri yoxdur. Çünki biri bu işi tərk etsə, onun yerini cəmi bir gün içində başqa biri tutacaq.
Ölkədə təxminən 20 milyon işsiz insan var. Banqladeş hökumətinin xarici sərmayəni dəstəkləməsi və xalqı üçün iş yerləri açması müsbət görünə bilər. Lakin nəticədə sahil şəhərləri və ümumiyyətlə, ölkənin havası metal tullantıları ilə çirklənir. Bu gün gəmi istehsalçıları bildirir ki, bir gəminin orta hesabla 25 il ömrü var. Yəni, 25 ili tamam olmuş hər bir gəmi açıq sularda ciddi təhlükə yaradır. Buna görə də gəmi şirkətləri 20 ilini tamamlamış gəmilərini Banqladeş kimi ölkələrə göndərib sökdürürlər. Bu gəmilərdən çıxan polad və metal isə yenidən istifadə olunmaq üçün öz ölkələrinə qaytarılır. Banqladeşdə gəmi söküntü sənayesi o qədər populyardır ki, hər bir şirkətdə 100 mindən çox işçi çalışır. Bir gəminin tamamilə məhv edilməsi isə orta hesabla 6 ay çəkir.
Nəticə etibarilə, Banqladeşdə doğulan bir insan həyata bir neçə addım geridən başlayır və bu xaotik ölkədə dolanışığını təmin edə bilmək üçün olduqca ağır şərtlərdə işləməli olur.
