ABŞ-ın müttəfiqləri, xüsusən də Avropada olanlar təcili olaraq Donald Trampla münasibətlərin gələcəyi üçün ortaq mövqeyə gəlməyə çalışırlar. Çünki ABŞ-ın yeni seçilmiş prezidenti vəzifəyə başlamazdan əvvəl onların qarşısına çətin vəzifə qoyub.
NATO-nun əvvəllər böyük çətinliklə razılaşdığı müdafiə xərclərinin ÜDM-in 2%-nə qədər əhəmiyyətli dərəcədə artması artıq Trampı qane etmir. Tramp istəyir ki, ABŞ müttəfiqləri müdafiəyə “Soyuq müharibə” dövründəkindən çox və ya daha çox pul xərcləsinlər.
Bu, böyük ehtimalla o deməkdir ki, onlar səxavətli sosial proqramlarla, Qərb ölkələrinin onilliklər ərzində yaşadığı sosial dövlətlə vidalaşmalı olacaqlar. Bu fonda Almaniya, İtaliya, Böyük Britaniya və Fransanın müdafiə nazirləri Varşavaya toplaşıblar. Polşanın müdafiə departamentinin rəhbəri Vladislav Kosiniak-Kamış bununla bağlı bildirib: “Bu, təkcə Avropa birliyinin deyil, həm də yeni administrasiya ilə münasibətlərin xeyrinə öz aralarında hərəkətləri və səyləri əlaqələndirən mühüm qrupdur”. Bu baxımdan, Ukraynanın müdafiə naziri Rustem Umerovun da videobağlantı vasitəsilə iclasda iştirak etməsi təəccüblü deyil. Amma görünür, Rusiya-Ukrayna münaqişəsi Trampın son tələbləri ilə bağlı daha geniş kontekstdə müzakirə edilib. Yanvarın 7-də Floridadakı Mar-a-Laqo mülkündə keçirilən mətbuat konfransında o, Amerikanın müttəfiqlərinin bəyənmədiyi çox şeydən danışıb. Ən böyük rezonansa, əlbəttə ki, Trampın inandırdığı kimi, onun ABŞ ərazisini Kanada, Danimarka, Meksika və Panama kanalı hesabına genişləndirmək niyyəti oldu. Bu sarsıdıcı açıqlamaların kölgəsində prezidentin başqa bir fikri qaldı - NATO-da müdafiə xərclərini kəskin şəkildə artırmaq zərurəti haqqında. Tramp prezident kimi ilk müddətində müttəfiqlərinə 2014-cü ildə alyansın qəbul etdiyi qərarı həyata keçirmək üçün necə təzyiq etdiyini xatırladıb. Daha sonra Uelsdə keçirilən sammitdə bütün NATO ölkələrinin müdafiə xərclərinə ÜDM-in ən azı 2%-ni xərcləməsi razılaşdırıldı. İndi isə Tramp müdafiə xərcləri üçün ÜDM-in 5%-i rəqəmini bir neçə dəfə təkrar edərək bunun qeyd-şərt və ya zarafat olmadığını açıq şəkildə ifadə edib. Polşa nazirinin sözlərinə görə, bu, müdafiə idarələri rəhbərlərinin görüşü üçün əsas olub. Onlar bu tərkiblə və Trampa münasibət məsələsi ilə bağlı ikinci dəfədir görüşürlər. İlk görüş ABŞ-da prezident seçkilərindən sonra noyabrda keçirilib. Nəticənin bir hissəsi NATO-nun müdafiə xərclərini ÜDM-in 3%-nə qədər artırmaq imkanını müzakirə etməyə razı olması idi. İndi Tramp Avropanı tamamilə unudulmuş dövrlərə qaytararaq daha yüksək bir rəqəm səsləndirir. Ancaq təkcə Avropa üçün bunu demir. NATO-nun ABŞ-ın keçən ilki müdafiə xərclərinin ölkənin ÜDM-nin 3,36%-ni hesabladığını bildirir. Bu maksimum rəqəmdir. 2024-cü ildə alyans ölkələrinin bütün müdafiə xərclərinin 65%-i ABŞ-ın payına düşüb. Belə çıxır ki, Tramp silahlanma yarışını ilk növbədə 90-cı illərin əvvəlindən müdafiəyə bu qədər miqyasda xərclədiyini görməyən amerikalı seçiciyə vəd edib.
Stokholm Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) məlumatına görə, ABŞ sonuncu dəfə 1992-ci ildə ÜDM-in 5%-ni müdafiəyə xərcləyib. Üstəlik, bu, İraqla müharibə səbəbindən qısamüddətli artım idi. Elə gələn il göstəricisi 1986-cı ildə yaranmış tendensiyanı xatırladır. O zaman ABŞ və SSRİ arasında münasibətlər yaxşılaşdı və “soyuq müharibə”nin başa çatdığı aydın oldu. Həmin ildən 2000-ci illərin əvvəllərinə qədər Amerikanın müdafiə xərcləri davamlı olaraq azaldı. Bu isə ABŞ-ın müttəfiqlərinin mənafeyinə tam uyğun idi. Avropada müdafiə xərcləri daha kəskin və ardıcıl şəkildə azaldı. NATO-nun yeni üzvləri, keçmiş sovet bloku ölkələri xüsusilə bu prosesdə ön plana çıxdılar. Onlar müdafiə xərclərini artırmağa ehtiyac görmədilər, bəzi yerlərdə hətta ordudan tamamilə imtina etmək ideyası da müzakirə olunurdu. ABŞ-ın Avropadakı ən yaxın müttəfiqi Britaniya sonuncu dəfə 1986-cı ildə müdafiəyə 5%-dən çox vəsait xərcləyib. Və elə NATO ölkələri var ki, “soyuq müharibə”nin ən amansız illərində belə bu göstəriciyə yaxınlaşmayıblar. Məsələn, Hollandiyanın müdafiəyə maksimum xərcləri 1960-cı ildə (ÜDM-in təxminən 4,1%-i), İtaliyada 1966-cı ildə (ÜDM-in 3%-i) olub. İndi hər iki ölkə bu göstəriciyə görə müxtəlif qruplardadır. Hollandiya indi ÜDM-in 2,2%-ni müdafiə üçün ayırır. Lakin İtaliya daha zəif göstərici nümayiş etdirir: ÜDM-in cəmi 1,7%-i. Kanada, Lüksemburq, Portuqaliya, Sloveniya, İspaniya və Belçika da bu geridə qalanlar qrupuna daxildir. Müdafiə xərclərinə görə liderlər Rusiyadan ən çox qorxan NATO ölkələridir: Estoniya, Latviya, Litva və Polşa. Almaniyanın müdafiə naziri Boris Pistorius açıq şəkildə bildirib ki, 5%-lik rəqəm çox yüksəkdir və ölkəsi o qədər də çox xərc çəkməyəcək. Alman mediası da öz növbəsində SSRİ-nin ÜDM-in 6%-ni müdafiəyə xərcləyərkən dağıldığını xatırladır. Aİ-nin bu iqtisadi lokomotivi və NATO-nun siyasi liderlərindən biri olan Almaniyasız Trampın ideyası çətin ki, reallaşa bilər. Bu o deməkdir ki, qarşıda alyans müttəfiqləri arasında mürəkkəb danışıqlar dayanır və bu danışıqlar zamanı onlar Amerikanın yeni liderini silahlanma yarışının yalnız müəyyən həddə qədər mümkün olduğuna inandırmağa çalışacaqlar.
Samirə SƏFƏROVA
