Azərbaycan təhsil sistemi son illərdə müxtəlif istiqamətlərdə nəzərəçarpan irəliləyişlər əldə etsə də, təhsilin müxtəlif pillələri üzrə statistik göstəricilər, maliyyə xərcləri və beynəlxalq müqayisələr bu sistemin real mənzərəsini ortaya qoymağa imkan yaradır.
Məktəbəqədər təhsil uşaqların erkən inkişafı baxımından ən vacib mərhələlərdən biridir. Azərbaycan Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, ölkədə 1691 dövlət və 137 qeyri-dövlət məktəbəqədər təhsil müəssisəsi fəaliyyət göstərir və bu müəssisələrdə 125 min uşaq tərbiyə alır. Bu göstərici 2015-ci ildən bu yana artmaqda olsa da, inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə əhatəlilik aşağıdır. Skandinaviya ölkələrində məktəbəqədər təhsilin əhatəliliyi 95%-dən yuxarıdır, ABŞ-da isə bu göstərici təxminən 67%-dir. Azərbaycanın bu göstəriciləri artırmaq üçün məktəbəqədər təhsil müəssisələrinin sayını artırması və regionlarda əlçatanlığı genişləndirməsi tələb olunur.
Ümumi təhsil sahəsi Azərbaycanın ən geniş təhsil bazasını təşkil edir. 2024-2025-ci tədris ilinin əvvəlinə ölkədə 4399 dövlət və 32 qeyri-dövlət ümumi təhsil müəssisəsində 1,7 milyon şagird təhsil alır. Bu rəqəmlər təhsilin əlçatanlığını göstərsə də, PISA kimi beynəlxalq qiymətləndirmələrdə Azərbaycanın şagirdlərinin nəticələri orta dünya göstəricilərindən geri qalır. Riyaziyyat, təbiət elmləri və oxu bacarıqları sahəsində zəif göstəricilər daha keyfiyyətli təhsil proqramlarının və müəllim hazırlığının zəruriliyini vurğulayır. Məsələn, Sinqapurun şagirdləri PISA-da dünya liderlərindən biridir və bu nəticə həmin ölkədə təhsil proqramlarının innovativliyi və müəllimlərin yüksək ixtisaslaşması ilə izah olunur.
Peşə təhsili Azərbaycanda inkişaf etməkdə olan bir sahədir. Ölkə üzrə 20 məktəbdə yaradılmış peşə təmayüllü siniflərdə 420 şagird təhsil alır. Bu göstərici ölkənin əmək bazarının tələblərinə uyğun olaraq peşə təhsilinin genişləndirilməsinə ehtiyac olduğunu göstərir. İnkişaf etmiş ölkələrdə peşə təhsilinə xüsusi diqqət yetirilir; məsələn, Almaniyada şagirdlərin təxminən 47faizi orta məktəb mərhələsindən sonra peşə təhsili alır. Azərbaycan bu istiqamətdə daha geniş proqramlar hazırlamalı və regionlarda peşə təhsilini təşviq etməlidir.
Ali təhsil sahəsində Azərbaycanın beynəlxalq səviyyə çatma göstəricilərində artım müşahidə olunur. 2023-2024-cü tədris ilində ölkənin universitetlərində 7332 əcnəbi tələbə təhsil alırdı ki, bu da əvvəlki illərlə müqayisədə əhəmiyyətli artımdır. Lakin Azərbaycanın ali təhsil müəssisələrinin dünya universitet reytinqlərində mövqeləri zəifdir. Bunun səbəbi kimi elmi tədqiqatların kifayət qədər inkişaf etməməsi və beynəlxalq əməkdaşlıq səviyyəsinin aşağı olması göstərilə bilər. Məsələn, Türkiyənin universitetləri “Times Higher Education” reytinqində daha yaxşı mövqedədir və bu, onların güclü tədqiqat fəaliyyətləri ilə bağlıdır.
Təhsilin maliyyələşdirilməsi sahəsində də ciddi təhlillər aparmaq mümkündür. 2025-cü il dövlət büdcəsində təhsil xərcləri 5 milyard manat olaraq nəzərdə tutulub ki, bu da ümumi daxili məhsulun 3,8 faizini təşkil edir. Lakin bu göstərici inkişaf etmiş ölkələrlə müqayisədə aşağıdır. Məsələn, Norveçdə təhsil xərcləri ÜDM-in 6 faizini, ABŞ-da isə 5,2 faizini təşkil edir. Daha yüksək maliyyə yatırımları həm infrastrukturun yaxşılaşdırılmasına, həm də tədris keyfiyyətinin artırılmasına imkan verə bilər.
Azərbaycanın təhsil sistemi bəzi sahələrdə inkişaf göstəricilərinə malik olsa da, ümumi mənzərə daha geniş struktur islahatlarının və davamlı maliyyələşdirmənin zəruriliyini ortaya qoyur. Məktəbəqədər təhsildən ali təhsilə qədər olan bütün mərhələlərdə beynəlxalq təcrübələrin öyrənilməsi, müəllim hazırlığının gücləndirilməsi və tədris proqramlarının təkmilləşdirilməsi gələcəkdə Azərbaycan təhsil sisteminin dünya səviyyəsində rəqabətə davamlı olmasını təmin edə bilər. Təhsilin strateji bir prioritet kimi qəbul edilməsi ölkənin inkişafının əsas hərəkətverici qüvvəsi olacaqdır.
