Türk dünyasının dirçəlməsi, türkdilli dövlətlərin güclü ittifaq yaratmaları qlobal miqyasda əsas müzakirə mövzularından biridir. Burada bir məsələni də xatırladaq ki, ötən Bişkekdə Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) Dövlət Başçılarının 11-ci Zirvə görüşü keçirilib.
On altı il öncə Naxçıvanda əsası qoyulan bu təsisat son illər ərzində özünün yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyub. Üzv ölkələrin birgə səyləri nəticəsində təşkilatın önəmli beynəlxalq platformaya çevrilməsi istiqamətində mühüm addımlar atılır. Yüksəksəviyyəli görüşlər, aparılan davamlı müzakirələr, birgə həyata keçirilən layihələr təşkilatın inkişafında müstəsna rol oynayır.
Qeyd edilənlər fonunda Türk Dövlətləri Təşkilatının fəaliyyətinə nəzər salan “Ritm Avrasiya” nəşri yazır: “2024-cü ilin sonunda Türkiyənin aparıcı rol oynadığı Türk Dövlətləri Təşkilatı öz bayrağına, “Türk dünyasının nizamnaməsinə” və hətta hələlik rəqəmsal xarakterli paytaxtına da sahib oldu. TDT rəhbərlərinin Bişkekdə keçirilən XI sammiti zamanı 14 sənəd, o cümlədən Bişkekin 2025-ci ildə “Türk dünyasının rəqəmsal paytaxtı” elan edilməsi, üzv dövlətlərin Mərkəzi Banklar Şurasının yaradılması v sair məsələlər razılaşdırldı. Eyni zamanda təşkilata sədrlik Qazaxıstandan Qırğızıstana keçdi. Sammitdə çıxış edən Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev TDT üzvlərinin təhlükəsizlik qüvvələri arasında əməkdaşlığın artdığını qeyd edib. O, həmçinin Şərq-Qərb dəhlizi üzrə Azərbaycan ərazisindən keçən yükdaşımaların inkişafını alqışlayıb və qeyd edib ki, Orta Dəhliz üzrə yükdaşımaların rəqəmsallaşdırılması və iştirakçı ölkələr arasında ticarətin asanlaşdırılması istiqamətində işlər aparılır. Bundan sonra TDT ölkələrinin liderləri 2025-ci ildə növbəti müntəzəm sammitin Azərbaycanda, qeyri-rəsmi sammitin isə Macarıstanda keçirilməsi barədə razılığa gəliblər. Türk dövlətlərinin ekoloji problemləri birgə həll edəcəyi də artıq məlumdur. Bu məqsədlə Bişkek sammitindən bir neçə gün sonra TDT-yə daxil olan ölkələrin ətraf mühit nazirləri Bakıda keçirilən COP-29 sammiti çərçivəsində ətraf mühit sahəsində əməkdaşlığın inkişaf etdirilməsini nəzərdə tutan ümumi bəyannamə qəbul ediblər. Həmçinin konfrans zamanı nazirlər ekoloji problemlərin həllinə vahid regional yanaşmaya çağırıblar.
Bu hadisələrlə eyni vaxtda Türkiyə “Orta Asiya” ifadəsini “Türküstan” ifadəsi ilə əvəz etdiyini açıqlayıb. Türkiyənin Milli Təhsil Nazirliyi TDT zirvələri ərəfəsində tarix kurrikuluma müvafiq əsaslı dəyişikliklərin edildiyini bildirib. Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan bununla bağlı deyib: “ Biz “Türk əsri” baxışımızı Türk Dövlətləri Təşkilatına çatdıraraq, qarşıdakı dövrü türklər dövrünə çevirmək üçün çiyin-çiyinə çalışacağıq ”. Öz növbəsində, Türkiyənin təhsil naziri qeyd edib ki, “Türküstan” termininin istifadəsinə keçid “tarixi əsaslıdır”, çünki bu ada ilk dəfə türklərin yaşadığı əraziləri təsvir edən qədim mətnlərdə rast gəlinir. Proqram artıq 2024-2025-ci tədris ilindən məktəbəqədər təhsil müəssisələrində və məktəblərdə tətbiq olunacaq. Sözlə desək, yerli ekspertlər bu qərarın “gələcək nəsillərdə milli kimliyi və vətənpərvərlik hisslərini gücləndirmək məqsədi daşıdığını” qeyd edirlər. Onlar deyirlər ki, bu cür dəyişikliklər “ortaq tarix, ədəbiyyat, xəritələr və əlifbanın yaradılması da daxil olmaqla, türk dünyasında əlaqələri gücləndirmək üçün daha geniş strategiyanın” tərkib hissəsidir.
Əslində, heç kimə sirr deyil ki, TDT Türkiyə vasitəsilə həyata keçirilən və özü ilə Orta Asiyanın türkdilli ölkələrinin suverenliyini itirmək təhlükəsini daşıyan, həm də mahiyyətcə anti-Rusiya xarakteri daşıyan Britaniyanın ekspansionist layihəsidir. İngilislər türklərin köməyi ilə bölgədə mədən sənayesi üzərində nəzarəti gücləndirməklə yanaşı, vəziyyətə, belə demək mümkünsə, birbaşa yerlərdə nəzarət etməyi də unutmurlar. Misal: dekabr ayında Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsünün qondarma rəhbəri Helen Klark Mərkəzi Asiya ölkələrinə bir sıra səfərlər etdi və burada Qazaxıstan prezidenti, Qırğızıstan Nazirlər Kabinetinin sədr müavini ilə görüşdü. Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü regionda öz maraqlarını təşviq etmək üçün anqlo-saksonlar tərəfindən 2003-cü ildə yaradılmış strukturlardan biridir. Onun əsasını Britaniyanın keçmiş baş naziri Tony Blair qoyub. Mərkəzi Asiya üzvləri arasında Qazaxıstan, Qırğızıstan 2007-ci ildə bu təşəbbüsə qoşulub. Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü öz məqsədini mədənçilikdən büdcələrə daxil olan gəlirlərin səmərəliliyini artırmaqda görür ki, bu da ona tam nəzarəti, həmçinin öz mühasibat standartlarının yaradılmasını nəzərdə tutur. İştirakçı ölkələrin hasilat sənayelərinə birbaşa nəzarət etməklə yanaşı, Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü həm də antikorrupsiya liderliyində əlavə təsir imkanları yaradır. Məsələn, 2023-cü ildə Qazaxıstan Respublikasının üzvlüyünün dayandırılması dərhal qondarma "narazılığa səbəb oldu". Dumanlı Albion sakinləri arasında yeni “xammal tələsikliyi” dövründə Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsünün fəaliyyətinin Britaniya kəşfiyyat xidmətləri tərəfindən tərbiyə olunan və nəzarət edilən pantürkizmlə eyni anti-Rusiya fonuna malik olması təəccüblü deyil. Bu, Mədən Sənayesində Şəffaflıq Təşəbbüsü ilə eyni vaxtda və sinxron şəkildə gücləndi. Türk Dövlətləri Təşkilatının Qərbdə Rusiyaya qarşı çəkisi kimi qəbul edilməsi faktını , məsələn, “The Economist” artıq açıq şəkildə yazır. Nəşrin müəlliflərinin fikrincə, bu gün Mərkəzi Asiya ölkələrinin rejimləri regionda böyük qonşuların - Rusiya və Çinin təsirini balanslaşdırmaq üçün Türkiyə və TDT-dən istifadə etməyə çalışırlar. Bu məqsədlə region ölkələri TDT-nin əsas mühərriki olan Türkiyə ilə ticari-iqtisadi əlaqələri sürətlə inkişaf etdirir. Öz növbəsində Türkiyə də onlara Rusiya deyil, alternativ silah təchizatı təklif edir. Eyni zamanda, Qərb ekspertləri etiraf edirlər ki, “bununla belə, region ölkələri ilə Rusiya Federasiyası arasında əlaqələr kifayət qədər güclü olaraq qalır və onu tez bir zamanda pozmaq olmaz”. Məsələn, Qazaxıstan öz neftinin əsas hissəsini Rusiya vasitəsilə ixrac edir və demək olar ki, bütün internet trafikini Rusiyadan alır, lakin eyni zamanda, TDT Qazaxıstana Moskvaya qarşı balans yaratmağa imkan verir. Qərb Rusiya hüquq-mühafizə orqanlarının Mərkəzi Asiyadan olan əmək miqrantlarına qarşı hərəkətlərinin guya repressiv xarakter daşıması barədə fərziyyələr irəli sürərək, miqrasiya dosyesindən Rusiya Federasiyası, Tacikistan, Özbəkistan və Qırğızıstan arasında etnik ədavətin qızışdırılması aləti kimi istifadə etməyə çalışır. Soyuq Müharibənin sütunlarından biri olan Ceymstaun Fondunun saytında dərc edilmiş təxribat xarakterli məqalədə deyilir ki , Ankara bu gün “Mərkəzi Asiya üçün yeni Moskvadır”. Amerikalıların fikrincə, Türkiyə Mərkəzi Asiya dövlətlərində öz təsirini fəal şəkildə təbliğ edir, Rusiyanın diqqətini Ukraynaya yönəltdikdən sonra buraxdığı boşluğu doldurmağa və Çin ekspansiyasını dayandırmağa çalışır. Ankara Avrasiyada, xüsusən də postsovet məkanında geosiyasi böhrandan istifadə edir və Mərkəzi Asiyada mədəni və diplomatik təsirlərini genişləndirir. Diyanət İşləri Nazirliyi məscidlərin və digər dini qurumların tikintisini, humanitar və ictimai qurumların yaradılmasını maliyyələşdirir, türk islam institutlarında təhsil almaq üçün təqaüdlər verir. Nəticədə Ankara indiyədək Moskvaya məxsus olan regionda rol oynamağa can atır. Nəticə etibarı ilə Ankaranın son aylarda TDT vasitəsilə türk ölkələrini öz qanadı altında birləşdirmək üçün artan fəallığı Türkiyənin gizli genişlənməsi kimi görünür. Göründüyü kimi, Orta Asiyanı öz əlinə almaq və eyni zamanda anqlo-saksonları sevindirmək istəyi o qədər böyükdür ki, Türkiyə bölgəyə öz hüquqlarını getdikcə daha aydın şəkildə bəyan edir”.
Tahir TAĞIYEV
